Tomasz
Imię to wywodzi się z języka aramejskiego od słowa toma 'bliźniak' (por. gr. didymos). W piśmiennictwie greckim występują formy: Th-mas lub Didymos. Z greki imię dostało się do łaciny, a stąd do innych języków.
W Polsce imię występuje od czasów średniowiecznych. Formy spieszczone to: Tomaszek, Tomek, Tomcio, Tomuś, Tom. W języku polskim identyfikowano to imię z rodzimym Tomisław (tomiti 'męczyć'). Od imienia tego pochodzą nazwiska: Tomaszewski, Tomaszek, Tomaszkiewicz, Tomaszkowicz, Tomaszczyk, Tom, Toma, Tomik, Tomowicz, Tomicki, Tomek, Tomków, Tomkowicz, Tomczyk, Tomczak, Tomczyński, Tomasik, Tomaszko, Tomankowski, Tomala, Choma, Chomicz, Chomecki, Chomicki, Chomiszewski.
Odpowiedniki obcojęz.: łac. Thomas, ang. Thomas, Tom, Tommy, fr. Thomas, Thomassin, Thomasson, Thomé, Massenet, Mossin, Masson, niem. Thomas, Toma, wł. Toma, Tommaso, Maso, Masaccio, Masotino, ros. Foma, Choma.
W katalogach hagiograficznych doliczyć się można ponad sześćdziesięciu Tomaszów, uważanych za świętych lub błogosławionych. Zgodnie z założeniami tego repertorium wystarczy tu przedstawić około trzy czwarte tej pokaźnej liczby. Inni to prawdziwe pura nomina, imiona bez bliższych określeń i żywych reperkusji kultowych.
Tomasz, apostoł. Pojawia się w czterech biblijnych wykazach apostołów. U św. Jana (11, 16; 20, 24; 21, 2) nosi ponadto przydomek Didymos, tzn. Bliźniak. Stąd zresztą poprzez grecyzację (Thomas) formy hebrajskiej wywodzi się jego imię. Ale błędna interpretacja przydomka naprowadziła twórców apokryfów (Acta Thomae, homilie pseudo-Klemensa itd.) na fantastyczne mniemanie, jakoby był bliźniakiem Eliezera. Lizii itd. W apokryficznej korespondencji Chrystusa z królem Abgarem nazwany został Judaszem-Tomaszem. Wedle podobnych -źródeł- syryjskich miał po zmartwychwstaniu otrzymać szczególne, tajemne objawienie od Pana. W samej Ewangelii tymczasem Tomasz ukazuje się ze swą gotowością pójścia razem z Jezusem na śmierć (J 11, 16). Potem w czasie pożegnalnej mowy w Wieczerniku, odzywa się z całą naiwną prostotą: -Panie, nie wiemy dokąd idziesz, jak więc możemy znać drogę--. Wieczorem w dzień zmartwychwstania nie ma go wśród zebranych uczniów (J 20, 24). Gdy relacjonują mu ukazanie się Pana, okazuje się sceptykiem i żąda namacalnego dowodu: chce sam zobaczyć i dotknąć się Jego ran. W osiem dni później przestaje być -niewiernym- i we wspaniałym okrzyku wyznaje swą wiarę. W wyznaniu tym (J 20, 25-28) jako pierwszy nazywa Jezusa Panem i Bogiem. Po rozproszeniu apostołów niósł Dobrą Nowinę Partom. Świadczą o tym Orygenes, Klemens, Sokrates, Pseudo-Doroteusz i Hieronim. Dwaj ostatni wymieniają jeszcze inne ludy, które ewangelizował, i wspominają o jego śmierci w Kalaminie, w Indiach. O jego męczeństwie tamże poniesionym opowiada zresztą tradycja szeroko rozpowszechniona już w IV stuleciu (Ambroży, Grzegorz z Nazjanzu, historyk Nicefor, Paulin z Noli itd.). Niektórzy idąc dalej utrzymują, że działał w państwie króla Gundafara, a męczeństwo poniósł w Mailapur, położonym koło dzisiejszego Madras. Hipotezę tę zdają się potwierdzać znaleziska archeologiczne. Nie zidentyfikowano natomiast nazwy miejscowej Kalamina, która być może położona była na szczycie lub w pobliżu Góry św. Tomasza pod Mailapur. W r. 1547 wybudowano tam kościół ku czci apostoła, a w r. 1574 odkryto krzyż z IV-VIII w. z napisem w języku pehlewi. Natomiast duża część relikwii Tomasza przeniesiona została w III w. do Edessy, skąd w r. 1258 dostała się na wyspę Chios, stamtąd zaś później do Ortony. Tomasz uznany został za patrona architektów, budowniczych, stolarzy, geodetów. Pamiątkę apostoła obchodzono na Zachodzie 21 grudnia. Nie jest to jednak termin przejęty z najstarszych pomników liturgiczno-hagiograficznych. Te, zwłaszcza zaś przekazy wschodnie, opowiadały się raczej za 3 lipca. Na ten też termin święto apostoła przeniosła ostatnia reforma kalendarza (1969), w ten sposób zwalniając od jego wspomnienia jeden z ostatnich dni adwentu.
Tomasz, mnich z Emesy. W klasztorze, położonym w odległości kilku kilometrów od starożytnej Emesy, był skupującym. Miał przez tę funkcję wiele do zniesienia. W 551 r. skosiła go epidemia. Zmarł w szpitalu pod Antiochią. Nic zrazu nie wskazywało na to, by zamierzano go otoczyć czcią świadczoną świętym, ale osobliwe wydarzenia z jego grobem, w którym jakoby jego szczątki nie znosiły bliskości innych złożonych tam ciał, naprowadziły ludność Antiochii na myśl, że do czynienia mają z relikwiami świętego. Anegdoty, które o tym opowiadają, znaleźć można w Łące duchownej, u Ewagriusza i u Nicefora Kalistosa. Niewątpliwie błędnym jest mniemanie, jakoby Tomasz należał do -szalonych dla Chrystusa- i nazywany był Salos; mniemanie powstało stąd, że jego historię zamieszczono po żywocie Symeona z Emesy, którego tak właśnie określano. Baroniusz bez odniesienia do jakiejkolwiek
tradycji kalendarzowej umieścił Tomasza pod dniem 18 listopada.
Tomasz I, patriarcha konstantynopolitański. Za Jana IV był przy Hagia Sophia diakonem i sakellariosem (ekonomem). Na tron patriarszy wstąpił 23 stycznia 607 r. jako następca Cyriaka. Okazał się wówczas energicznym obrońcą prawowierności. Nie rządził jednak długo. Zmarł 20 marca 610 r. Wspominano go w dniu śmierci, ale także w dniach 19, 21 i 22 marca.
Tomasz II, patriarcha konstantynopolitański. On także był najpierw przy HagiaSophia diakonem i chartofylaksem (archiwariuszem, wikariuszem generalnym). Na tron patriarszy wstąpił po Piotrze w dniu 17 kwietnia 667 r. Z Rzymem chciał zgody i dlatego do papieża Witaliana skierował specjalne posłanie, które jednak do adresata nie doszło. Rządził krótko. Zmarł 17 listopada 669 r. W synaksariach i meneach wspominano go 14 lub 15 listopada.
Tomasz, mnich z góry Maleon. Pochodził podobno z zamożnej rodziny i w młodości był wojskowym. Jako taki miał uczestniczyć w zwycięskich kampaniach. Potem przywdział habit mnisi i postanowił żyć na pustkowiu jak prorok Eliasz. Osiadł wtedy na górze Maleon, której lokalizacja stała się dla badaczy sprawą kontrowersyjną. Znajdowała się może na pograniczu Arkadii, Lakonii i Mesenii. Trudno także ustalić chronologię życia mnicha, który uchodził potem za cudotwórcę. To tylko da się powiedzieć, że żył w VII, VIII lub IX stuleciu. Wspomnienie przypadało na 7 lipca.
Tomasz z Farfy. Do Italii przybył z ziemi Franków. Pod koniec VII stulecia z pomocą Faroalda II, księcia Longobardów, odnowił opactwo w Farfie, założone ongiś przez Wawrzyńca Oświeciciela. Kierował nim potem jako opat. Zmarł 10 grudnia około 715 r. Wedle miejscowego martyrologium wspomnienie świętego opata obchodzono w Farfie w dniu 10 września.
Tomasz, arcybiskup Mediolanu. Na dostojną stolicę biskupią wstąpił 22 września 755 r., w czasie gdy panowanie Longobardów w północnej Italii dobiegało swego kresu, bliską zaś była dominacja franko-karolińska. W 781 r. ochrzcił w Mediolanie Gizelę, córkę Karola Wielkiego. Potem Kościół mediolański bronił liturgii ambrozjańskiej przed cesarzem, który był za jednolitością obrzędów w swym państwie. Tomasz zmarł po dwudziestu ośmiu latach rządów biskupich, w dniu 27 września 783 r. Pochowano go w bazylice św. Wawrzyńca. Wspomnienie obchodzono w dniu 1 października.
Tomasz Defurkino, mnich z Bitynii. Urodził się u stóp góry Kyminos, położonej na wschód od Nicei, gdzie wówczas koncentrowało się życie monastyczne. Już jako chłopiec poodwiedzał z ojcem rozmaite monastery, marząc o tym, w którym mógłby się poświęcić Bogu. Przyjąwszy habit, poddał się kierownictwu doświadczonego mnicha. Studiował równocześnie Biblię i liturgię kościelną. Rychło uznano go dlatego za godnego przyjęcia święceń kapłańskich. Gdy następnie pewien mieszkaniec Konstantynopola imieniem Galoleiktes ufundował nad rzeką Sangarios klasztor, jego mianowano przełożonym nowej społeczności mniszej. Zasłynął tam jako mąż Boży i dlatego zaczęło go nawiedzać wielu ludzi. By odzyskać spokój, złożył wówczas godność ihumena i usunął się do eremu. Mnisi, widząc, że żyje w nędznych warunkach, wybudowali mu następnie celkę i kaplicę. Z czasem dołączyli doń dwaj laicy, którym później wręczył habity. Stoczył ponoć wiele walk z szatanem. Zmarł w pierwszych
latach X stulecia. Jego wspomnienie znalazło się w synaksariach pod dniem 10 grudnia.
Tomasz Becket, arcybiskup Canterbury. Urodził się w Londynie w r. 1118. Pierwsze nauki pobierał u kanoników regularnych w Merton. Studiował następnie w Paryżu. Potem arcybiskup Teobald z Canterbury przyjął go w poczet kleru, następnie zaś wysłał na studia prawnicze do Bolonii i Auxerre. Gdy wrócił do kraju, mianował go swym archidiakonem. W r. 1155 został kanclerzem króla Henryka II, z którym rychło związał się więzami przyjaźni i najściślejszej współpracy. Był w tym czasie oddany bez zastrzeżeń politycznym planom królewskiego przyjaciela i to nawet wówczas, gdy nie odpowiadały one interesom kościelnym. Kiedy w r. 1159 w Kościele wystąpiło widmo schizmy, razem z arcybiskupem Teobaldem opowiedział się za Aleksandrem III i pozyskał dla niego uznanie Henryka II. Po śmierci Teobalda (1161) król uznał go za najlepszego kandydata na arcybiskupa w Canterbury. Tymczasem nowy arcybiskup wkrótce potem zrezygnował z kanclerstwa, oddał królowi pieczęć i z całą gorliwością zwrócił się ku sprawom objętego co dopiero urzędu. Oddał się także studiom teologicznym i trosce o biednych, ponadto zmienił całkowicie styl swego życia. Równocześnie zaczął zazdrośnie strzec praw i przywilejów Kościoła angielskiego oraz jego ścisłej łączności ze Stolicą Apostolską. Jeśli zważyć starania króla o zwiększenie kompetencji jego sądów oraz ówczesny stan prawodawstwa angielskiego (Konstytucje clarendońskie), łatwo zrozumieć, że przy takim stanowisku konflikty były nieuniknione. Pojawiły się rzeczywiście w całej serii przypadków, potęgując szybko napięcie między dwoma władzami. Do największego natężenia doszło to napięcie w jesieni 1165 r., gdy król pragnąc zrujnować prymasa, powołał go przed swój sąd w Northampton. Tomasz odwołał się wówczas do papieża, sądowi królewskiemu odmówił kompetencji, biskupów wezwał do wycofania swego udziału w procesie, a następnie w obawie o swoją wolność przeprawił się w przebraniu do Francji. Konflikt podzielił teraz Anglię na dwa obozy, ale stał się głośny także poza jej granicami. Ten rozgłos nie przyczynił się bynajmniej do jego zażegnania, które było tym trudniejsze, im bardziej zawikłane były wówczas w Europie stosunki kościelno-państwowe i położenie samego papieża Aleksandra III. Mimo to w lipcu 1170 r. doszło we Fréteval do spotkania biskupa z królem, a w jesieni tegoż roku Tomasz wrócił do Canterbury. Niestety, następny konflikt wybuchł bardzo prędko. Tomasz odmówił zdjęcia kar kościelnych z biskupów, którym zarzucono naruszenie kanonów, i ogłosił nowe suspensy. Gdy wieść o tym doszła do przebywającego w Normandii króla, wpadł on we wściekłość i w największym uniesieniu pomówił swych poddanych o tchórzostwo i niewierność. Kilku rycerzy z jego otoczenia zrozumiało to jako zachętę do zbrodni i tej samej nocy przeprawiło się do Anglii. Wpadłszy za biskupem do katedry, do której wciągnęło go na nieszpory przerażone niebezpieczeństwem otoczenie, rycerze najpierw usiłowali go stamtąd wyciągnąć, a potem zwróconego do nich bez trwogi zranili, raniąc zarazem jego kapelana. Gdy Tomasz osunął się na ziemię, jeden z nich przydeptał go i przebił mu głowę mieczem. Był to dzień 29 grudnia 1170 r. Na ciele Tomasza odkryto włosiennicę i ślady biczowania. W całym kraju zapanowało uczucie grozy i oburzenie. W trzy lata później Aleksander III kanonizował Tomasza, a król pojednany z Kościołem (1172) odprawił u jego grobu publiczną pokutę. Rychło zaczęły tam także ściągać tłumy pielgrzymów. Ruch ten trwał do czasu, gdy na rozkaz Henryka VIII (1538) grobowiec i relikwie zniszczono. Znacznie wcześniej kult świętego objął cały Kościół zachodni i nabrał w nim wysokiego znaczenia. Mamy dowody na to, że wcześnie dotarł także na ziemie polskie, gdzie przez swe bijące w oczy analogie oddziałał na rozwój kultu św. Stanisława biskupa. Obaj są dla historyków postaciami kontrowersyjnymi. Jeśli jednak co do Stanisława kontrowersje wyrastają na podłożu hipotez zastępujących ubóstwo źródeł historycznych, w wypadku
Tomasza idą raczej w parze z ich nadmiarem i edytorskimi niedostatkami.
Tomasz Hélye z Biville. Urodził się w normandzkim Biville. Był nauczycielem gramatyki, ale potem przez cztery lata studiował w Paryżu teologię i w 1235 r. lub którymś z następnych został kapłanem. Oddał się wówczas wędrownemu kaznodziejstwu, które z wielką gorliwością praktykował na terenie normandzkich diecezji Coutances i Avranches. Zmarł 19 października 1257 r. na zamku Vauville pod Biville. W Normandii zawsze czczony był jako błogosławiony.
Tomasz z Celano. Około 1215 r. znalazł się wśród towarzyszy i naśladowców Franciszka z Asyżu. W sześć lat później razem z Cezarym ze Spiry podążył za Alpy, aby tam tworzyć nowe ośrodki zakonne i rozpowszechniać franciszkańskie ideały. Był potem kustoszem na terenie środkowych i dolnych Niemiec. W 1227 r. powrócił do Asyżu, a nieco później został kapelanem u klarysek w Togliacozzo. Na żądanie Grzegorza IX w latach 1228-1229 zredagował żywot św. Franciszka, zwany Vita prima. Żywot ten stał się podstawą dla wielu następnych utworów hagiograficznych, poświęconych Biedaczynie z Asyżu. W 1230 r. Tomasz napisał tzw. Legenda chori, żywot dla użytku liturgicznego, a w latach 1246-1247 razem z innymi żywot drugi, Vita secunda, uzupełniony przez Tractatus de miraculis. We wszystkich tych pismach Tomasz posługiwał się językiem wytwornym, używał rytmicznych asonansów i zdaniowych końcówek wedle reguł tzw. Cursus Leoninus. W końcu na życzenie Aleksandra IV napisał żywot św. Klary. Kontrowersyjne jest autorstwo dwóch franciszkańskich sekwencji oraz hymnu Dies irae. Hagiograf zmarł w Tagliacozzo około 1260 r. W martyrologium franciszkańskim widnieje jako błogosławiony pod dniem 4 października. Ostatnio wszczęto starania o oficjalne potwierdzenie jego czci jako kultu ab immemorabili.
Tomasz z Akwinu. Urodził się prawdopodobnie w r. 1225 w rodzinnym zamku Roccasecca, w diecezji i hrabstwie Aquino (niedaleko Neapolu). Gdy miał lat pięć oddano go jako oblata do benedyktynów na Monte Cassino. Uczęszczał następnie na uniwersytet w Neapolu i tam zetknął się z filozofią arystotelesowską. Tam też poznał dominikanów i zgłosił się do nich. Napotkał na sprzeciw rodziny. Gdy w r. 1243 generał zakonu wysłał go do Bolonii, jego rodzeni bracia urządzili w drodze zasadzkę. Potem przetrzymywali go przez dwa lata, a tak pragnęli odwieść go od myśli pozostania w zakonie. Ale nie mogąc przełamać jego stanowczości, w r. 1245 wypuścili go na wolność. Udał się wówczas na studia do Paryża i Kolonii. W tej ostatniej w latach 1248-1252 był uczniem Alberta Wielkiego. Przepisując jego wykłady i zbierając komentarze do Etyki nikomachejskiej, stał się poniekąd jego wiernym asystentem. Gdy generał zakonu zwrócił się do Alberta o kandydatów na wykładowców do Paryża, mistrz wskazał bez wahania na Tomasza. Był on tam najpierw bakałarzem nauk biblijnych (1252-1253); potem wykładał Sentencje Lombarda (1253-1255); wreszcie w r. 1256 otrzymał katedrę jako magister actu regens. W czasie sporu zakonów żebraczych ze świeckim klerem z uniwersytetu zabrał głos w piśmie Contra impugnantes Dei cultum. W r. 1257 na interwencję papieża Aleksandra IV został wreszcie powołany do grona profesorów
uczelni. W tym czasie napisał komentarz do Sentencji, Quaestiones disputatae de veritate, Quodlibeta (VII-XI), komentarz do Izajasza i inne. W r. 1259 wziął udział w kapitule generalnej zakonu, na której razem z Albertem Wielkim i kilku innymi zredagował zakonne Ratio studiorum. Potem udał się do Italii. Przez czas jakiś przebywał w Neapolu. Od r. 1261-1265 rezydował w Orvieto i jako lector curiae prowadził wykłady na dworze Urbana IV. Brał udział w kapitułach w Anagni i Bolonii, po czym spotykamy go znów na dworze papieskim w Viterbo (1267-1268). W tym mniej więcej czasie ukończył Summę Contra Gentiles, którą rozpoczął już w Paryżu, objaśniał Księgę Hioba oraz napisał Expositio continua super Evangelia, znaną pod nazwą Catena aurea. Ponadto napisał wówczas Quaestiones de potentia oraz De spiritualibus creaturis a także rozpoczął pierwszą część Summy teologicznej. W r. 1268 generał zakonu wysłał go po raz wtóry do Paryża, gdzie dochodziło do nowych napięć między klerem zakonnym a uniwersytetem. Przybywszy z początkiem roku 1269 nad Sekwanę, Tomasz napisał traktaty De perfectione vitae spiritualis oraz Contra retrahentes. W dziełku De unitate intellectus zwalczał awerroizm, ale w piśmie De aeternitate mundi wstrzymał się przed zajęciem stanowiska antyarystotelesowskiego. Napisał też część Quodlibetów (I-VI) oraz Quaestiones de anima, De virtutibus, De malo i dalsze części Summy teologicznej. Po Wielkanocy 1272 r. udał się znów do Italii. Kapituła prowincjonalna we Florencji zobowiązała go wówczas do zorganizowania teologicznego Studium generale zakonu; na miejsce uczelni Tomasz wybrał Neapol. Tam też powstały dalsze części Summy i inne komentarze. W wielkim poście 1273 r. głosił w języku ojczystym kazania na temat Credo, Ojcze nasz i dziesięciu przykazań. W lutym roku następnego opuścił Neapol i na wezwanie Grzegorza X udał się na sobór do Lyonu. W drodze zapadł jednak na zdrowiu i zmarł 7 marca w opactwie cysterskim w Fossanova. Już wkrótce potem zaczęto go zwać doktorem powszechnym. W w. XV i XVI przylgnął doń także przydomek doktora anielskiego. Kanonizował go w r. 1323 Jan XXII. Pius V ogłosił go doktorem Kościoła (1567), a Leon XIII patronem szkół katolickich (1880). Święto obchodzono zawsze w dzień właściwy (7 marca). Ponieważ wypada on w ciągu wielkiego postu, ostatnia reforma liturgiczna (1969) pamiątkę Tomasza przesunęła na 28 stycznia, tzn. na dzień, w którym w r. 1369 dokonano translacji jego relikwii do Tuluzy.
Tomasz z Cantimpré. Urodził się prawdopodobnie w 1200 r. w Bellingen, w przysiółku gromady Sint-Pieters-Leuuw, koło Brukseli. Ojciec był brabanckim rycerzem i jako taki przez pewien czas walczył także u boku Ryszarda Lwie Serce. Młodość Tomasz spędził w Cambrai. Gdy miał piętnaście lat, słuchał kazań Jakuba z Vitry, które mu bardzo zaimponowały. W 1217 r. wstąpił do opactwa kanoników regularnych w Cantimpré. Dość wcześnie rozpoczął tam pisać żywot opata Jana, który skończy jednak po wielu latach. Natomiast w latach 1223-1225 zaczął tworzyć obszerną kompilację De Natura Rerum. Pracował potem nad nią przez lat piętnaście.
Gdy w 1228 r. wezwano go do objęcia funkcji spowiednika przy katedrze w Cambrai, popadł w głęboką rozterkę. Wybrnął z niej dzięki spotkaniu ze św. Lutgardą. Odkrył też wówczas nowe życiowe horyzonty: perspektywę mistycznego zjednoczenia z Bogiem. Prawdopodobnie w 1231 r. przedsięwziął wyprawę do Saint-Trond i do Bergloon, gdzie mógł zbierać informacje o Krystynie Przedziwnej. Potem zmienił habit: w tym lub następnym roku wstąpił w Lovanium do dominikanów. W Lovanium przebywał dwa lub trzy lata. Wtedy to napisał Vita Christinae Virginis, a nieco później skomponował hymn ku czci Jordana z Saksonii; utwór wkomponuje potem w swoje Bonum Universale. W 1237 r. wysłano go do Paryża. Gdy w trzy lata później wrócił do Lovanium, napisał Vita Margaritae de Ypris. Apostołował później w Niemczech. Gdy przebywał w okolicach Trewiru, dowiedział się o śmierci Lutgardy. Udał się wówczas bez zwłoki do Aywi-res. W 1252 r. słuchał w Kolonii wykładów Alberta Wielkiego. Pracował potem nad swym obszernym, dziś powiedziałoby się - dość osobliwym ujęciem: Bonum Univerasale de apibus. Opisywał w nim całą ludzką społeczność, która nieraz przypomina rój pszczeli i która jest tak bogata w swoich objawach. Dzieło skończył w 1261 r. Kiedy sam zmarł, nie wiemy. Niektórzy za datę jego śmierci uznają 1270 lub 1272 r. Inni przesuwają ją na 1280 r. W Lovanium wspominano go w dniu 15 maja.
Tomasz z Cantilupe, biskup Hereford. Urodził się około 1218 r. w rodzinie normandzkiego rycerza. Studia odbywał w Oksfordzie i Paryżu. W 1262 r. został w Oksfordzie kanclerzem uniwersytetu. W walce baronów z Henrykiem III opowiadał się za pierwszymi. W 1264 r. został kanclerzem królestwa. Gdy baronowie zostali pokonani, przebywał w Paryżu (1265-1272). W 1275 r. powołano go na stolicę biskupią do Hereford. Odznaczył się na niej wielką gorliwością, zasłynął też z uczynków pokutnych. W ostatnich latach życia toczył jeszcze spór o podłożu kościelno-kanonicznym z arcybiskupem Janem Peckham. W 1282 r. arcybiskup obłożył go ekskomuniką. Udał się wówczas do Mikołaja IV, przebywającego w Orvieto. W drodze powrotnej zmarł w Montefiascone w dniu 2 października wspomnianego roku. Spór pozostał nierozstrzygnięty. Ciało zmarłego sprowadzono do Anglii. W 1320 r. Tomasz został kanonizowany.
Tomasz z Hales (z Dover). W Dover istniał przeorat benedyktyński pod wezwaniem św. Marcina. Podlegał on opactwu Christ Church w Canterbury. Gdy 5 sierpnia 1295 r. Francuzi wylądowali w porcie, mnisi ratowali się ucieczką. Na miejscu pozostał jedynie schorowany Tomasz. Żołnierze, wtargnąwszy do klasztoru, zażądali od niego, aby wyznał, gdzie schowane są kosztowności. Nie wypowiedział słowa. Rozzłoszczeni żołnierze zabili mnicha. Czczono go potem jako męczennika. W 1382 r. król Ryszard II zwrócił się do Urbana VI o kanonizację Tomasza. Rozpoczęty wówczas proces nigdy nie został doprowadzony do końca. Mimo to w Dover czczono mnicha jako świętego.
Tomasz z Lancaster. Urodził się około 1277 r. jako wnuk Edwarda I (1272-1307). W czasie panowania Edwarda II (1307-1327) był przez jakiś czas jedną z najznakomitszych postaci Anglii. Dziedziczył hrabstwa Lancaster, Leicester i Derby, a przez małżeństwo z Alicją z Lary posiadał także dobra w hrabstwach Lincoln i Salisbury. W 1317 r. zwrócił się do Jana XXII o kanonizację prymasa Winchelseya, który wielokrotnie walczył z koroną. W tym też mniej więcej czasie earl Warenne z poduszczenia króla uprowadził Tomaszowi żonę, wobec czego zdradzony mąż oświadczył, że nie stawi się na żaden Parlament, dopóki król nie oddali z dworu jego wrogów. Rozgorzała walka, która przez jakiś czas toczyła się ze zmiennym szczęściem;
przedstawiać jej tu nie będziemy. Dość, że w końcu earl Carlisle, Harcla, rozbił siły Tomasza, wobec czego ten ostatni zmuszony został do poddania się królowi. Edward II okazał się bezwzględny. W dniu 14 marca 1322 r. Tomaszowi ścięto głowę na podwórcu jego własnego zamku w Pontefract. Niektórzy uznali go wtedy za drugiego Tomasza Becketa i zaczęli mu przypisywać cuda. Względy polityczne skłoniły potem Edwarda III (1327-1377) do skierowania prośby o jego kanonizację. Nigdy jej nie przeprowadzono. Mimo to aż po czasy Reformacji trwał kult Tomasza. Niektórzy z hagiografów pomieścili go także w swych zbiorach. O tle politycznym i ówczesnych zmąconych stosunkach w Anglii nie pamiętali.
Tomasz z Tolentino i tow., męczennicy. Tomasz należał na terenie Marchii Ankońskiej fo franciszkańskich spirituałów i dlatego wraz z innymi został uwięziony. Generał zakonu zdecydował potem o jego uwolnieniu i wysłał go na Wschód. Ze sporym powodzeniem działał w Armenii, gdzie też pozyskał sobie zaufanie wielu. Król Hethuma II wysłał go następnie z misją dyplomatyczną do Europy. Kiedy później z Jakubem z Padwy, klerykiem Piotrem ze Sieny oraz z bratem Dymitrem z Tyflisu wybrał się na penetrację innych regionów Azji, na wyspie Salsette pod Bombajem został pochwycony przez tamtejszych wyznawców Mahometa. Wszystkich skazano na ścięcie. Wyrok wykonano w Thana w dniu 9 kwietnia 1321 r. Męczeństwo opisali misjonarze dominikańscy, Odoryk z Pardenone oraz inni. Odoryk zabrał ponadto ciało męczenników do Tsiu-en-Czeu w Chinach. Głowę Tomasza sprowadzono potem do Tolentino. Kult męczenników zaaprobowano w 1894 r.
Tomasz z Costacciaro (z Gubbio). Urodził się około połowy XIII stulecia na zamku San Savino, w diecezji Gubbio. Kiedy w 1270 r. zwiedzał erem kamedulski, zapałał takim zamiłowaniem do życia pustelniczego, że wróciwszy do domu czym prędzej zapukał do bram Santa Maria di Sitria, klasztoru założonego w 1021 r. przez św. Romualda. Potem za pozwoleniem przełożonych przez sześćdziesiąt lat żył w pustelni na Monte Cucco. Zmarł 25 marca 1337 r. Jego kult szerzyli zwłaszcza franciszkanie konwentualni z Gubbio, którzy zostali stróżami jego relikwii. Aprobowali ten kult Pius VI (1778) i Grzegorz XVI (1833).
Tomasz z Walden (Netter). Urodził się około 1372 r. w Saffron-Walden, w hrabstwie Essex. W 1396 r. został u karmelitów kapłanem. Potem studiował, a od 1398 r. wykładał w Oksfordzie. W 1414 r. obrano go prowincjałem angielskiej prowincji zakonnej. Został też powiernikiem Henryka IV i kaznodzieją na jego dworze. W 1409 r. król wysłał go w poselstwie na sobór do Pizy. Był następnie spowiednikiem Henryka V i jego mandatariuszem na soborze w Konstancji. W kilka lat później powierzono mu zadanie pośredniczenia między Władysławem Jagiełłą a Zakonem Krzyżackim. Przebywał wtedy na ziemiach polskich. W pamięci potomnych zapisał się jednak przede wszystkim jako najpoważniejszy przeciwnik Wiklefa i husytyzmu. On to mianowicie zredagował Doctrinale antiquitatum fidei ecclesiae catholicae adversus Wiclefitas et Hussitas, obszerne dzieło, które później kilkakrotnie drukowano, oraz - może wespół z innymi - Fasciculi zizaniorum Mag. J. Wiclif cum critico. Pozostawił też po sobie nieco listów. Gdy z Henrykiem VI udawał się na koronację do Paryża, zmarł w drodze, w Rouen, w dniu 3 listopada 1431 r. W zakonie czczono go jako błogosławionego. Wspomnienie obchodzono 2 listopada.
Wyd. pism, źródła i literatura w Bibl. Ss. 12 (1969), 595. - U nas dobry biogram w Podręcznej Encyklopedii Kościelnej, t. 27-28, Warszawa 1912, 371.
Tomasz Bellaci. Urodził się we Florencji w 1370 r. Do franciszkanów wstąpił we
Fiesole. Popierał następnie obserwantów i w Apulii pozakładał kilka klasztorów. Był potem ich wikariuszem. Na zlecenie Marcina V razem z Antonim ze Stroncone wypędzał fraticellich z klasztorów na terenie Toskanii. Tam też w latach 1422-1430 sprawował urząd komisarza prowincjonalnego dla domów, który przyjęły reformę. Od 1430 do 1439 r. był gwardianem w Scarlino. Tam też wychował wielu uczniów. W 1440 r. na wezwanie Alberta z Sarteano wziął udział w misji, której zadaniem miało być doprowadzenie do unii z Koptami z Egiptu i z Abisynii. Ponieważ nie uzyskał pozwolenia na wjazd do Egiptu, a Albert z Sarteano wrócił do Italii, wybrał się w stronę Zatoki Perskiej. Wiele razy był więziony. Został w końcu wykupiony i mógł wrócić do kraju. Zmarł w Rieti w dniu 31 października 1447 r. Klemens XIV zaaprobował jego kult w 1771 r.
Tomasz More (Morus). Urodził się 7 lutego 1478 r. w Londynie. Wychowywał się m. in. w domu lorda-kanclerza Mortona, a następnie w jednym z kolegiów oksfordzkich. Potem poświęcił się studiom prawniczym. Przez cztery lata mieszkał u londyńskich kartuzów, z którymi związał się więzami przyjaźni. Potem oddał się z zapałem studiom humanistycznym i nawiązał kontakt z wielu wybitnymi osobistościami ówczesnego europejskiego życia intelektualnego. Wtedy też zaprzyjaźnił się z Erazmem, który żywił dlań do końca głęboki szacunek. Gdy jako poseł do parlamentu naraził się w r. 1504 Henrykowi VII, wycofał się chwilowo z życia politycznego i udał się na kontynent. Przez czas jakiś przebywał na uniwersytetach w Lowanium i Paryżu. Po śmierci Henryka VII wrócił do działalności publicznej. W r. 1517 został doradcą królewskim, a w trzy lata później podskarbim. Był teraz zaufanym Henryka VIII i jego współpracownikiem w tworzeniu dzieła przeciw Lutrowi. Na ten też mniej więcej czas przypada najszczęśliwszy okres w jego życiu. Cieszył się pociechami życia rodzinnego i przyjaźnią wielu znakomitych ludzi, którzy odwiedzali jego gościnny dom, tryskał znakomitym humorem, był otwarty i życzliwy dla wszystkich, przy tym zaś odznaczał się solidną pobożnością i głębokim życiem wewnętrznym. Ale wokół gromadziły się już chmury. Razem z Erazmem zmuszony był ubolewać nad upadkiem obyczajów i wiary, martwił się wzrostem herezji i wojującego antyklerykalizmu, dostrzegał niebezpieczeństwa, jakie pojawiły się w jego ojczyźnie. Gdy aktualną stała się sprawa rozwodu króla, poszanowanie dla monarchy i jego władzy powstrzymało go od otwartej opozycji. W r. 1529 wziął udział w obradach w Cambrai i w tymże samym roku został jako lord-kanclerz następcą kardynała Wolseya. Na tym wysokim urzędzie długo nie wytrwał. Widząc zdecydowaną politykę króla zmierzającą do formalnej i faktycznej supremacji nad Kościołem, w r. 1532 zrezygnował z godności i stracił wpływ na dalszy rozwój wypadków. Ale takt, jaki zchował w sprawie głośnej wizjonerki z Kent, uchronił go przed śmiercią, na którą w r. 1534 skazano jego kilku przyjaciół. Gdy jednak pod koniec tego roku nie chciał złożyć przysięgi sukcesyjnej, albo raczej podpisać tej jej części, która zawierała zgodę na supremację królewską, został wtrącony do słynnego więzienia w Tower. Na fałszywe oskarżenia w ogóle nie odpowiadał, ale pod koniec procesu wygłosił w obronie własnej świetną mowę. Mimo to uznano go winnym zdrady stanu i w dniu 6 lipca 1535 r. ścięto. Pozostawił po sobie wiele pism: Dialog o pociesze w ciężkiej próbie; piękne listy, zwłaszcza listy pisane do ukochanej córki Małgorzaty Roper i inne. Najbardziej jednak znany jest jako autor sławnej i nieraz kontrowersyjnie pojmowanej Utopii - -książeczki zaiste złotej i nie mniej pożytecznej jak przyjemnej o najlepszym ustroju państwa i nie znanej dotąd wyspie-. Beatyfikował Tomasza Leon XIII (1886), kanonizował zaś Pius XI (1935). W kalendarzu liturgicznym umieszczony został razem ze św. Janem Fisherem pod dniem 22 czerwca.
Tomasz z Villaneuve, arcybiskup Walencji. Urodził się w Fuenllana, w pobliżu Cuidad Real pod koniec 1486 r. Był synem szlachcica Alfonsa Tomasza Garcia i Łucji Martínez Castellanos. W latach 1502-1512 oddawał się w Alcali studiom humanistycznych, filozoficznym i teologicznym. W 1516 r. zaproszono go z wykładami filozofii do Salamanki, ale odmówił i 21 listopada tegoż roku przyjął u augustianów habit zakonny. Profesję złożył w rok później, a w 1518 r. otrzymał święcenia kapłańskie. Oddawał się następnie działalności kaznodziejskiej, a równocześnie spełniał funkcje przełożeńskie w Salamance, Burgos i Valladolid. Był potem wizytatorem prowincji kastylijskiej, którą reformował, po czym objął prowincjalstwo w prowincji andaluzyjskiej (1527-1529) i kastylijskiej (1534-1537). W czerwcu 1544 r. Karol V przedstawił go jako jedynego swego kandydata na arcybiskupstwo w Walencji. W październiku tegoż roku Paweł III podpisał odnośną bullę. Tomasz zmarł w jedenaście lat później, w dniu 8 września 1555 r. Pozostawił po sobie sporo pism: łacińskie kazania (6 tomów), niedokończony komentarz do Pieśni nad pieśniami oraz kazania maryjne i sześć dziełek ascetyczno-kaznodziejskich po kastylijsku. Kanonizował Tomasza Aleksander VII (1658). Jego wspomnienie obchodzono w dniu 22 września.
Tomasz Woodhouse. O jego młodości niczego właściwie nie wiemy. W 1558 r. został kapłanem i objął maleńką parafię w hrabstwie Lincoln. Gdy po śmierci Marii Tudor na tron wstąpiła Elżbieta I, schronił się w Walii i przyjął stanowisko preceptora u pewnego szlachcica. Mimo to już w dniu 14 lipca 1561 r. został aresztowany. Dwanaście lat przesiedział we więzieniach. Na Fleet-Street cieszył się pewną swobodą, którą wykorzystywał dla duszpasterzowania i jednania odstępców z Kościołem. Udało mu się także wysłać list do Paryża z prośbą o przyjęcie do Towarzystwa Jezusowego. Pozytywna odpowiedź dotarła doń w sam czas. W listopadzie 1572 r. skierował do Wiliama Cecila Burghleya memoriał, w którym utrzymywał, że królowa powinna się poddać orzeczeniom papieskim, bo na skutek nieposłuszeństwa słusznie została zdeponowana. Sprowadzono go przed oblicze dostojnika, a w kwietniu następnego roku wytoczono mu sprawę o zdradę stanu. Zginął przez powieszenie, wypatroszenie i ćwiartowanie 19 czerwca 1573 r. Wraz z pięćdziesięcioma trzema innymi beatyfikował go w r. 1886 Leon XIII.
Tomasz Cottam. Urodził się w 1549 r. w Lancashire. Studia odbył w Oksfordzie i tam też w 1568 r. otrzymał dyplom bakałarza. Skłoniwszy się potem ku katolicyzmowi, wyjechał na kontynent. W 1579 r. wstąpił w Rzymie do jezuitów. Marzył o wyjeździe do Indii, ale przełożeni doszli do wniosku, że dla jego słabego zdrowia lepiej będzie wysłać go do ojczystego kraju. W 1580 r. był już w Anglii. Rozpoznano go bez zwłoki i aresztowano. Potem, okrutnie go torturując, próbowano nakłonić do tego, aby wrócił do swego wcześniejszego wyznania anglikańskiego. Złamać się nie dał. Zginął w dniu 30 maja 1582 r. razem z Łukaszem Kirby, Wawrzyńcem Richardsonem iWilliamem Filby. Razem też z nimi i innymi męczennikami angielskimi beatyfikowany został w 1886 r.
Tomasz Idauki. W 1595 r. franciszkanie zainaugurowali w Meaco, w Japonii, konwent, który niebawem zasłynął z wielorakiej aktywności, zwłaszcza z posług
charytatywnych. Założono m. in. dwa szpitale i szczególną troską otoczono trędowatych. W tym wszystkim pomocnymi okazało się wielu japońskich chrześcijan świeżej daty. Jednym z nich był urodzony w Meaco Tomasz Idauki, który współpracując z franciszkanami, został tercjarzem. Gdy 8 grudnia 1596 r. zarządzono prześladowanie, konwent otoczono wojskiem. Aresztowano potem nie tylko misjonarzy, ale także ich bliskich współpracowników. Tomasza zaliczono do tych ostatnich. We więzieniu wiele wycierpiał. Potem wraz z innymi sprowadzony został do Nagasaki i tam w spektakularny sposób w dniu 5 lutego 1597 r. umęczony: skonał na krzyżu. Urban VIII beatyfikował męczenników w 1627 r., kanonizował ich natomiast w 1862 r. Pius IX.
Tomasz Garnet. Urodził się w 1574 r. lub następnym w Southwark pod Londynem. Do szkoły uczęszczał w Horsham, dokąd za katolickie przekonania jego ojca wyrzucono z Oksfordu. Mając piętnaście lat, udał się na kontynent. Nauki kontynuował w Saint-Omer, po czym wstąpił do seminarium angielskiego w Valladolid. Tam też w 1599 r. otrzymał święcenia kapłańskie. Wkrótce potem pracował już potajemnie w ojczyźnie jako wędrowny misjonarz. W 1604 r. stryj Henryk, który był wówczas prowincjałem, przyjął go do jezuitów. Gdy wybierał się na kontynent, aby odbyć nowicjat, został aresztowany, ale niczego mu nie udowodniono i skazano tylko na dozgonną banicję. Ukończywszy w Lovanium nowicjat, w 1607 r. wrócił jednak do kraju. Zadenuncjował go jakiś apostata. Znów mu niczego nie udowodniono, mimo to skazano go na powieszenie i poćwiartowanie. Zginął 23 czerwca 1608 r. Beatyfikował go w 1929 r. Pius XI, kanonizował zaś razem z innymi Paweł VI (1970).
Tomasz Zugi i tow., męczennicy. Tomasz urodził się w 1470 r. w prowincji Omura, w japońskiej rodzinie szlacheckiej. Wykształcenie otrzymał w szkole prowadzonej przez jezuitów. W 1589 r. wstąpił do zakonu. Okazał się potem zdolnym kaznodzieją. W Nagasaki występował przeciw występkom i nadużyciom, wobec czego zmuszono go do opuszczenia miasta. Pracował potem gorliwie w Fikata. Gdy nasilało się prześladowanie, ściągnięto go do Makao. W 1612 r. w przebraniu kupca wrócił jednak do ojczyzny i kontynuował tam swą kapłańską działalność. Znużony wędrówkami i przebywaniem w kryjówkach, przeżył potem kryzys powołania, ale ocknął się w porę i nadal z narażeniem życia kontynuował pożyteczną działalność. Pochwycono go w domu Ludwika Maki, gdy celebrował mszę św. Więziono go następnie w Omura, gdzie rodzina na próżno nalegała, aby ustąpił i dał się wykupić. Przeniesiony do Nagasaki, skazany został na powolną śmierć w ogniu. Gdy obejmowały go płomienie, zaintonował Laudate Dominum, omnes gentes. Zginął 7 września 1627 r. Razem z nim męczeńską śmierć ponieśli Ludwik Maki i jego adoptowany syn Jan. Świadkami męczeństwa byli Ludwik Martinez de Figheredo i inni Europejczycy. Razem z innymi bohaterów beatyfikował w 1867 r. Pius IX.
Tomasz Holland. Urodził się w 1600 r. w Sutton, w hrabstwie Lancaster. Teologię studiował w Saint-Omer i w Valladolid. W Madrycie w imieniu młodzieży angielskiej witał łacińską oracją Karola, księcia Walii, który wstąpiwszy na tron, zaaprobuje później wyrok, skazujący go na śmierć. Do jezuickiego nowicjatu wstąpił w Watten, w Belgii. W Li-ge ukończył studia teologiczne i otrzymał święcenia kapłańskie. Był potem kierownikiem duchownym w Saint-Omer. W 1635 r. wyprawił się potajemnie do ojczyzny. Przez siedem lat ukrywał się w samym Londynie. Pochwycono go 4 października 1642 r. Niczego mu nie udowodniono, mimo to w dniu 10 grudnia skazano go na śmierć. Odśpiewał dziękczynne Te Deum. Potem oddawał się
wzniosłej modlitwie i przyjmował wizyty odwiedzających. Nie chciał, by czyniono starania o darowanie mu kary. W dniu 12 grudnia odprawił jeszcze mszę św., po czym zaprowadzono go pod szubienicę. Gdy wyzionął ducha, został poćwiartowany.Razem z innymi beatyfikował go w 1929 r. Pius XI.
Tomasz Whitbread i towarzysze, męczennicy. Tomasz urodził się w 1618 r. w Essex. Studiował w Saint-Omer, a w 1635 r. w Watten wstąpił do jezuitów. Od 1647 r. z powodzeniem duszpasterzował w ojczyźnie, zwłaszcza we wschodniej części kraju. Był też przełożonym jezuitów pracujących w okręgu Suffolk i w Lincolnshire. W styczniu został prowincjałem jezuitów pracujących na terenie Anglii. Aresztowano go 29 września 1678 r. i osadzono w londyńskim Newgate. Niczego mu nie udowodniono, mimo to razem z innymi skazano go na powieszenie. Zginęli z nim jezuici: Antoni Turner, urodzony w 1628 r., syn fanatycznego pastora; Jan Fenwick, urodzony w 1628 r. w rodzinie protestanckiej w hrabstwie Durham; Jan Gavan, londyńczyk, aresztowany w domu ambasadora cesarskiego; oraz Wilhelm (William) Harcourt, urodzony w r. 1600 w Lancaster, który przez trzydzieści pięć lat z powodzeniem pracował nad umocnieniem katolików angielskich. Wszystkich wymienionych powieszono 20 czerwca 1679 r. Gdy wyzionęli ducha, zostali ponadto poćwiartowani. Ciała wydano jednak ich przyjaciołom. Razem z innymi męczennikami angielskimi beatyfikowani zostali przez Piusa XI w 1929 r. Dodajmy, że Whitbread pozostawił po sobie książeczkę Dev...- Elevation of the Mind to God oraz dwa poematy, które w 1683 r. opublikowano w Londynie pod tytułem: A Remontrance of Piety and Innocence.
Tomasz z Cori. Urodził się 4 lipca 1655 r. jako syn Placyda i Anieli Cardillich. Na chrzcie św. otrzymał imiona Franciszka Antoniego. Wcześnie stracił najpierw matkę, potem ojca. W 1677 r. wstąpił w Orvieto do Braci Mniejszych i wtedy to otrzymał imię Tomasza. W latach 1679-1683 przebywał na zakonnym Studium Generale w Viterbo. W Velletri wyświęcono go na kapłana, po czym mianowano kaznodzieją. Kazania głosił w diecezji Subiaco. Wiele osiągał także w konfesjonale, w którym, jak mawiał, dokonywał -rekonstrukcji sumień-. Przypisywano mu cuda, przepowiednie, ekstazy i inne nadzwyczajne rzeczy. Był ponadto jednym z animatorów ruchu odnowicielskiego, nazywanego Riteri. Zmarł w Bellegra 11 stycznia 1729 r. Pius VI beatyfikował go w 1786 r.