Boże Narodzenie u wyznawców prawosławia

Wyznawcy prawosławia na wschodzie Polski obchodzą święta Bożego Narodzenia 7 stycznia, według kalendarza juliańskiego, czyli trzynaście dni później niż u katolicy korzystający z kalendarza gregoriańskiego. Zaliczane są one do liczby 12 wielkich świąt nieruchomych.

Trzynastodniowa różnica w obchodach bierze się ze stosowania różnych kalendarzy. Do pierwszej wojny światowej we wszystkich Kościołach prawosławnych obowiązywał kalendarz juliański (tzw. stary styl). Kościół prawosławny nie przyjął reformy kalendarza wprowadzonej przez papieża Grzegorza XIII w 1582 roku (tzw. nowy styl). Różnica między starym a nowym stylem wynosi 13 dni. Obecnie niektóre Kościoły prawosławne stosują nowy, a inne stary styl.

Do IV wieku obchodzono Boże Narodzenie 6 stycznia jako święto Teofanii (Objawienia). Włączano do tego zarówno Boże Narodzenie, Chrzest Pański jak i pierwszy cud w Kanie Galilejskiej. W 377 roku, dzięki między innymi św. Janowi Złotoustemu, święto zaczęto też obchodzić 25 grudnia, razem z Kościołem zachodnim.

Bożemu Narodzeniu Cerkiew prawosławna nadała bardzo bogatą oprawę liturgiczną i obrzędową. Wierni przygotowują się do spotkania Wcielonego Syna Bożego przez czterdziestodniowy post, rozpoczynający się 14 listopada, w dniu poświęconym św. apostołowi Filipowi, stąd zwany jest „Filipowym”.

Boże Narodzenie poprzedzają dwie przygotowawcze niedziele poświęcone Praojcom i Ojcom, czyli mężom Starego Testamentu wierzącym w przyjście Mesjasza oraz przodkom Jezusa Chrystusa poczynając od Adama. Cerkiew zestawiała często „dwóch Adamów” - pierwszego człowieka na Ziemi, a drugiego - Chrystusa, nowego Adama. Pierwszy Adam - winowajca grzechu i śmierci całego rodzaju ludzkiego. Drugi Adam - twórca życia i źródło ratunku ludzkości. Przyjęto, że Chrystus urodził się tego samego dnia, w którym został stworzony Adam - szóstego. Zaczynając od święta Ofiarowania Najświętszej Maryi Panny (21 listopada) rozbrzmiewa w cerkwi śpiew „Christos rażdajetsia – sławitie” (Chrystus się rodzi. Witajcie), wprowadzający w nastrój zbliżającego się święta.

Przedświąteczne dni (od 20 grudnia) zamyka wigilijny dzień, zwany sooczelnikom od słowa socziwo – gotowanej kaszy z dodatkiem słodkich potraw. Dla blisko 600-tysięcznej społeczności prawosławnej w Polsce dniem wigilijnym rozpoczynającym Święta Bożego Narodzenia, jest 6 stycznia. Jest to dzień ścisłego postu.

Posiłek wigilijny rozpoczyna się od dzielenia prosforą (wypiekanym przaśnym chlebem) - odpowiednikiem opłatków w tradycji katolickiej. Zwyczaj dzielenia się prosforą w czasie Wigilii pojawił się współcześnie, pod wpływem kultury zachodniej. W skład prosfory wchodzą: woda, mąka i drożdże, a jej wypiekaniem zajmują się siostry zakonne oraz żony prawosławnych duchownych.

Wieczerzę wigilijną ustawia się na stole zasłanym białym obrusem z haftem (pereborem). W kubku pełnym zboża stoi woskowa świeca, często z dodatkiem miodu. Przed jedzeniem odmawia się modlitwę, zwykle Ojcze nasz.

Wieczerzę wigilijną spędza się zazwyczaj w gronie najbliższych, przed ikoną. Składa się ona tradycyjnie z dwunastu dań. Na stole, zgodnie z tradycją, powinny się znaleźć: chleb - symbol pożywienia, czosnek - symbol zdrowia, sól - symbol obfitości oraz miód - symbol słodyczy (powodzenia) i postne potrawy.

We wschodniej tradycji tę rolę spełniało niegdyś właśnie socziwo, czyli kutia, którą przygotowuje się z pszenicy, maku i miodu. Od niej też zaczyna się wieczerzę. Następnie spożywa się barszcz z gotowanych, suszonych grzybów, solone śledzie z cebulą i olejem, kisiel z owsa, groch z solą, pieczone pierożki nadziewane makiem, surowymi gruszkami lub jagodami, zwane koladnykami. Do picia podaje się szczułok, czyli kompot z suszonych owoców. Następnie cała rodzina śpiewa kolędy.

Rano, w dniu wigilii, w cerkwi odprawia się tak zwane wielikije czasy z paramijami i Ewangelią mówiącą o Bożym Narodzeniu i jego znaczeniu. Następnie odprawia się wieczernię połączoną z liturgią św. Bazylego Wielkiego. Jeżeli wigilia (nawieczerije) wypadnie w sobotę lub niedzielę, to czasy odprawia się w piątek, liturgię św. Jana Złotoustego w przeddzień święta, a liturgię św. Bazylego w sam dzień święta.

O godzinie drugiej w nocy w cerkwi odprawia się nabożeństwo, zwane wsianoczną. Jest to już właściwe nabożeństwo świąteczne rozpoczynające się od wielikoho powieczerija ze śpiewem wersetów zawierających proroctwa o Jezusie Chrystusie "Z nami Bóg" oraz litiją. W modlitwach tej nocy wyrażona jest radość aniołów i ludzi oraz duchowa przemiana ludzi spowodowana Narodzeniem Bożym. Istota święta wyrażona jest w troparionie święta: Narodzenie Twe, Chryste Boże nasz, opromieniło świat światłem poznania (Boga), ponieważ przez nie ludzie dotąd służący gwiazdom przez gwiazdę pouczeni zostali składać hołd Słońcu prawdy i poznawać Ciebie, Wschód z wysokości; Panie, chwała Tobie.

Kanon mówi o tym, że narodzony z Panny nie jest zwykłym człowiekiem, lecz Bogiem objawionym na ziemi w ludzkim ciele, zgodnie z przepowiedniami Starego Testamentu. Jezus Chrystus nazywany jest imionami nadanymi mu przez proroków.

Podczas liturgii brzmi prokimen: Cała ziemia niech pokłoni się Tobie i śpiewa Tobie, niech śpiewa imieniu Twemu, Najwyższy. Ewangelia tej nocy relacjonuje pokłon Trzech Mędrców zwanych także magami. Zamiast "Dostojno jest" śpiewa się zadostojnik który mówi, że właściwsze byłoby z bojaźni Bożej milczenie i niełatwo jest opiewać Matkę Bożą, przeto niech Ona sama wesprze nas w naszej gorliwości.

Pierwszego dnia świąt Bożego Narodzenia w Cerkwi świętuje się narodzenie Jezusa w Betlejem, a w świątyniach odprawiana jest liturgia św. Bazylego Wielkiego. Drugiego czci się Najświętszą Marię Pannę. Trzeciego dnia wspomina pierwszego męczennika, świętego Stefana, który oddał życie za Chrystusa. Drugiego i trzeciego dnia świąt w cerkwiach odprawia się liturgię św. Jana Złotoustego.

Zwykle po całonocnym nabożeństwie Bożego Narodzenia i krótkim odpoczynku, w pierwszy dzień świąt, domownicy zasiadają do uroczystego i sutego śniadania. Świąteczne dni to także czas rodzinnych odwiedzin i kolędników wędrujących z gwiazdą od domu do domu we wsiach i miasteczkach.

Na Podlasiu kolędowanie rozpoczyna się pierwszego dnia świąt. Kolędnicy z gwiazdą wchodzą lub śpiewają pod oknem, a gospodarze kiedyś dawali bułki (piroh), chleb, a nawet mięso. Teraz najczęściej dają pieniądze. W miastach prawosławni z dużą (nieraz o średnicy do dwóch metrów) gwiazdą śpiewają pod blokiem, a mieszkańcy przeważnie wychodzą do nich z datkami. Wyznawcy prawosławia chodzą także z szopką, zwaną betlejką.

Kolęda to nie tylko obchodzenie domów z gwiazdą, ale także pieśni, które w prostej i zrozumiałej formie przedstawiają radosne wydarzenie Bożego Narodzenia, spełnienie starotestamentowych proroctw i znaków. Cerkiew prawosławna w Polsce zna około stu kolęd, których śpiewanie pogłębia przeżycie świąt.

Tradycyjnie w święta Bożego Narodzenia zarówno w cerkwiach, jak i w domach ustawia się choinki. Cerkiew prawosławna nadała zielonemu drzewku i jej ozdobom głębszy sens. Zielone gałązki wskazują na fakt, że natura ludzka sama w sobie bezsilna i bezowocna tylko w Jezusie Chrystusie zdolna jest ożyć i przynieść duchowy plon. Wiecznie zielone drzewko symbolizuje przywrócone w Chrystusie życie wieczne. Płomień świec ustawianych na choince oznacza światłość prawdy Chrystusowej, która rozprasza mroki grzechu.

U prawosławnych okres Bożego Narodzenia kończy się w drugim tygodniu po świętach Bożego Narodzenia – w święto Jordanu. Wtedy duchowni prawosławni święcą wodę w rzece czy jeziorze, w przeręblach wyrąbanych w lodzie w kształcie krzyża. Wierni zabierają poświęconą wodę do domów.

W cerkwiach nie ma żłóbka, jest za to Ikona Narodzenia Chrystusa. Kontemplacja bożonarodzeniowej ikony, pomaga wiernym odczytać teologiczne przesłanie świąt Bożego Narodzenia. Ikona dla prawosławnych to coś więcej niż obraz. W niej opowiedziana jest cała historia święta. Dlatego wieczorem i w nocy Bożego Narodzenia ikona jest wystawiana na środek świątyni do adoracji.

Ikona święta Bożego Narodzenia przedstawia Matkę Boską jako postać centralną, obok której w kamiennym żłobie leży Dzieciątko. Jezus jest cały owinięty w pieluszki, które przypominają całun, symbolizujący cel, w jakim Bóg przyszedł na świat (odkupienie przez śmierć i zmartwychwstanie). Wokół nich skupione są postacie aniołów i ludzi, którzy przyszli oddać pokłon Bogu. Są wśród nich Trzej Magowie ze Wschodu i pasterze. W dolnym rogu ikony, dwie kobiety przygotowują Jezusa do kąpieli. Motyw ten opiera się na apokryficznych przesłaniach, wspominających o położnych przyprowadzonych do Matki Bożej. W lewym rogu jest św. Józef rozmawiający z pasterzem. Ponad grotą (która symbolizuje łono ziemi) znajduje się gwiazda betlejemska, a jej światło pada wprost na Maryję i Jezusa, co oznacza łaskę, którą wraz z Narodzeniem Syna Bóg zesłał na ludzi. W prawosławiu do pełnego odczucia cudu każdego święta, niezbędna jest harmonia, jaką tworzy architektura świątyni, czytanie symboliki ikon, śpiew, ceremoniał Liturgii, światło świec oraz zapach kadzidła.

Hierarchowie Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego szacują liczbę wiernych na ok. 600 tys. Są skupieni w 250 parafiach, posiadają ponad 400 świątyń. Istnieje sześć diecezji: warszawsko-bielska, białostocko-gdańska, lubelsko-chełmińska, przemysko-sądecka, łódzko-poznańska i wrocławsko-szczecińska. Szacuje się, że blisko 70 proc. wszystkich wyznawców prawosławia w Polsce mieszka na Białostocczyźnie.