Josef Mengele jest jednym z głównych symboli niemieckich zbrodni w Auschwitz. Był obozowym lekarzem, którego sumienie obciążyły dziesiątki, jeśli nie setki tysięcy ofiar. SS-mani mówili o nim: Mefisto. Mengele zmarł 35 lat temu w Brazylii.

Hauptsturmfuehrer SS Josef Mengele, doktor medycyny i filozofii służbę w Auschwitz rozpoczął w maju 1943 r. i pełnił ją przez ponad półtora roku.

Gerald L. Posner i John Ware w książce "Mengele - polowanie na anioła śmierci" napisali, że o przeniesienie go do obozu zabiegał osobiście szef berlińskiego Instytutu Antropologii, Nauk o Dziedziczności Ludzkiej i Genetyki prof. Otmar Freiherr von Verschuer, przedwojenny promotor i zwierzchnik Mengelego, który darzył go uznaniem i sympatią.

Zobacz także: Jak to jest być dzieckiem nazisty?

W "Kalendarium wydarzeń KL Auschwitz", które opracowała nieżyjąca już historyk z Muzeum Auschwitz Danuta Czech, jego nazwisko pada po raz pierwszy w notatce z 30 maja 1943 r. Miał wówczas objąć funkcję naczelnego lekarza w cygańskim obozie familijnym, który funkcjonował w Auschwitz II-Birkenau. Posner i Ware uważają, że był tam nieco wcześniej i od razu zasłużył na reputację osoby radykalnej i bezlitosnej. Według nich po kilku dniach jego pobytu w obozie wybuchła epidemia tyfusu. 25 maja Mengele skierował do komór gazowych ponad tysiąc Cyganów, których podejrzewał, że są chorzy.

Starszy kustosz w Muzeum Auschwitz Helena Kubica, która badała działalność Mengelego, napisała w poświęconym mu artykule w "Zeszytach Oświęcimskich", że pełnił on również służbę w szpitalach i ambulatoriach zorganizowanych w innych miejscach Birkenau, m.in. w kwarantannie dla mężczyzn oraz w obozie rodzinnym dla Żydów z getta w Theresienstadt.

Po likwidacji obozu cygańskiego z początkiem sierpnia 1944 roku i zgładzeniu pozostałych przy życiu Romów objął funkcję naczelnego lekarza szpitala więźniarskiego dla mężczyzn, a następnie, w grudniu, posadę w lazarecie SS w Birkenau.

Josef Mengele jako jeden z lekarzy SS uczestniczył w selekcjach Żydów europejskich deportowanych na zagładę do Auschwitz. "Mundur SS, czarne, wyglansowane buty, białe rękawiczki, wypolerowana laska, podgwizdywane arie i czasem łagodny uśmiech" - tak wspominali go nieliczni, którzy przeżyli.

Była więźniarka i lekarz Olga Lengyel podkreśliła, że Mengele był "bezsprzecznie głównym zaopatrzycielem komór gazowych i pieców krematoryjnych". Inna więźniarka Ella Lingens dodała, że niektórzy lekarze SS nienawidzili selekcji i upijali się przed wyjściem na rampę. "Tylko dwóch było w stanie uczestniczyć w selekcjach bez jakichkolwiek stymulantów: Mengele i Fritz Klein. Mengele był szczególnie chłodny i cyniczny" - wspominała po wojnie. "Szarlatan! Nie mogliśmy znieść jego obojętnej postawy, ciągłego pogwizdywania, absurdalnych rozkazów, zimnego okrucieństwa" - dodawała Lengyel.

Wśród przywiezionych do Auschwitz wyszukiwał późniejsze ofiary eksperymentów pseudomedycznych. Przeprowadzał je, by znaleźć sposób na genetyczne warunkowanie cech aryjskich u dzieci i zwiększyć liczbę mnogich ciąż. Interesowały go bliźnięta. Po koszmarnie bolesnych badaniach bez znieczulenia ofiary, najczęściej dzieci, były zabijane, a ich narządy wewnętrzne porównywane. Badał też karłowatość i zgorzel policzka, nieznaną szerzej chorobę, nękającą Romów w obozie.

Wyniki badań oraz pobrane organy wewnętrzne ofiar trafiały do berlińskiego Instytutu Antropologii, Nauk o Dziedziczności Ludzkiej i Genetyki, którym kierował von Verschuer. To ta instytucja finansowała badania Mengelego w Birkenau. Opłaciła m.in. stworzenie pracowni doświadczalnej.

Mengele zabijał nie tylko kierując do komór lub wydając rozkaz, ale także osobiście, a wśród ofiar były dzieci. Świadkowie twierdzili, że czasem wabił je nęcąc słodyczami do krematorium po czym strzelał. Więzień Auschwitz dr Miklos Nyiszli widział, jak wielokrotnie uśmiercał on dzieci wstrzykując im fenol do komory serca.

Pod koniec 1944 r. w okolice Oświęcimia zbliżyły się wojska sowieckie. Niemcy rozpoczęli likwidację Auschwitz, a 17 stycznia ewakuację. Tego dnia Mengele zlikwidował pracownię i wyjechał zabierając materiał uzyskany podczas eksperymentów na bliźniętach, karłach i kalekach. Ślad po nim zaginął.

Zdaniem Heleny Kubicy trudno jest określić, ile osób miał na sumieniu Mengele. W akcie oskarżenia, jaki sporządzili śledczy z RFN w 1981 roku, zarzucono mu, że uczestniczył w 74 selekcjach transportów Żydów przeznaczonych na zagładę, a także w 31 wybiórkach w obozowych szpitalach. Liczbę powiększają ofiary eksperymentów. "Śmiało można zatem powiedzieć, że jest odpowiedzialny za śmierć dziesiątek tysięcy, a nawet setek tysięcy osób" - podkreśliła Kubica.

Kim był Mengele? Sadystą czy fanatycznym służbistą? Według Heleny Kubicy był przede wszystkim "fanatykiem nauki, zagorzałym nazistą i służbistą". (...) "Gdy pełną parą rozpoczął badania, gdy ruszyły selekcje, na których działy się dantejskie sceny, to zmieniało charakter. On był tam głównodowodzącym i to on selekcjonował" - podkreśliła historyk z Muzeum Auschwitz.

Zdaniem Posnera i Ware'a Mengele stanowił ucieleśnienie przewrotności, z jaką medycyna Trzeciej Rzeszy starała się udowadniać rasistowskie teorie naukowe. "Jego szyderczy uśmiech i łagodny, lecz śmiertelny dotyk usprawiedliwiały nadanie mu przydomka anioł śmierci" - napisali. To współcześnie najczęściej używany przydomek lekarza z Birkenau.

Helena Kubica wymienia jednak inny: Mefisto. Tak określali go współpracownicy. "Pierwsze określenie Mengelego przydomkiem pojawiło się w zeznaniach złożonych przez SS-manów z obozu Bergen-Belsen, którzy wcześniej służyli w Auschwitz. Mefisto. Potwierdzeniem tego są listy zwierzchnika Mengelego w obozie, naczelnego lekarza dr. Eduarda Wirthsa, który przed samobójczą śmiercią we wrześniu 1945 roku w listach do żony również tak go określał" - powiedziała Kubica.

Mengele do końca życia niczego nie żałował. W 1977 roku spotkał się w Brazylii z synem Rolfem, który później opowiedział o spotkaniu. Usprawiedliwiał się przed nim, że w obozie o niczym nie decydował. "Powiedział mi, że to nie on +wynalazł+ Auschwitz i nie on był osobiście odpowiedzialny za to, co się działo w obozie" - wspominał syn oprawcy, którego zacytowali Posner i Ware.

Kubica w swojej pracy przywołała Rolfa Mengele, który cytował słowa ojca, że podczas selekcji starał się jak najwięcej deportowanych klasyfikować jako zdolnych do pracy, ale nie zawsze mógł, gdyż przyjeżdżali półżywi. Uważał, że uratował jednak tysiące ludzi.

Zdaniem Kubicy te słowa Mengelego stoją w sprzeczności ze świadectwami ocalonych więźniów, ale też innych SS-manów. "Obłuda, brak krytycznej refleksji wobec przeszłości i osobistego w niej udziału pozostały charakterystycznym rysem osobowości tego zbrodniarza" - podkreśliła.

Josef Mengele urodził się 16 marca 1911 r. w bawarskim Guenzburgu, w Niemczech. W latach 1930-1936 studiował medycynę na uniwersytecie w Monachium. Interesował się szczególnie genetyką i antropologią. W 1937 r. rozpoczął pracę w Instytucie Dziedziczenia Biologicznego i Higieny Rasowej we Frankfurcie nad Menem. Został doktorem nauk medycznych. W 1937 r. wstąpił do NSDAP, w rok później do SS.

Jako lekarz brał udział, w szeregach dywizji SS Wiking, w walkach na froncie wschodnim, w latach 1941-1942. Od maja 1943 r. był lekarzem SS w niemieckim obozie Auschwitz.

Mengele pozostawał w Auschwitz do ewakuacji obozu w styczniu 1945 r. Po zakończeniu wojny ukrywał się w Bawarii. W 1949 r. przedostał się do Włoch, stamtąd do Argentyny i później do Paragwaju. Mengele po akcji Mossadu, który porwał w Buenos Aires Adolfa Eichmanna, przeniósł się w 1960 r. do Brazylii. Zmarł 7 lutego 1979 r. podczas kąpieli w nadatlantyckim kurorcie Bertioga.Pochowany został na przedmieściu Sao Paulo pod fałszywym nazwiskiem. W 1985 r. niemieccy śledczy dotarli do jego grobu. Szczątki ekshumowano.

"Międzynarodowa komisja patologów sądowych stwierdziła na podstawie sekcji zwłok, że istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że rzeczywiście są to doczesne szczątki kata z Auschwitz, lecz w niektórych kręgach wciąż jest to podawane w wątpliwość" - pisał Robert S. Wistrich w leksykonie "Kto był kim w III Rzeszy".