Marzenie naukowców na całym świecie

Poznamy pierwszych tegorocznych laureatów Nagrody Nobla - z medycyny i fizjologii. Te prestiżowe wyróżnienia, o których naukowcy marzą niczym aktorzy o Oskarze, ufundował inżynier i wynalazca Alfred Bernhard Nobel; są przyznawane od 111 lat.

Fundacja Noblowska powstała 112 lat temu. Rok później, czyli w 1901 r., cztery lata po śmierci Nobla, wręczono po raz pierwszy nagrody. Zgodnie z tradycją są one wręczane laureatom w kolejne rocznice śmierci fundatora - 10 grudnia, a ogłaszane około dwa miesiące wcześniej.

Od 1901 roku laureaci są wybierani co roku w dziedzinie: literatury, fizyki, chemii oraz medycyny lub fizjologii. Równie długo przyznawana jest też Nagroda Pokojowa. Alfred Nobel nie ustanowił nagrody dla ekonomistów, którą przyznaje się dopiero od 1968 roku. Jej fundatorem jest Bank Szwecji.

Pierwsze naukowe nagrody otrzymali w 1901 roku: w dziedzinie fizyki - niemiecki uczony Wilhelm Roentgen, odkrywca promieni X i ich praktycznego zastosowania, w chemii - Holender Jacob Van Hoff, twórca nowoczesnej chemii fizycznej, w medycynie - niemiecki bakteriolog Emil Behring, twórca licznych surowic i szczepionek, m.in. przeciwko tężcowi i błonicy.

Nagrody Nobla wywarły ogromny wpływ na rozwój nauki światowej w XX wieku, podnosząc również prestiż środowiska naukowego. Nobliści byli postrzegani nie tylko jako wybitni badacze i genialni odkrywcy, ale także jako wielkie autorytety moralne.

Nagrodą premiowano - mimo różnych kontrowersji w doborze kandydatów - rzeczywiste osiągnięcia naukowe, w tym pionierskie prace związane m.in. z rozwojem badań nad elektrycznością i falami elektromagnetycznymi, atomistyką, promieniotwórczością, fizyką cząstek elementarnych, kriogeniką, nowymi teoriami kosmologicznymi i astronomicznymi.

Idea Alfreda Nobla przetrwała cały burzliwy wiek XX. W ciągu minionego stulecia kilka razy jednak nie przyznano nagród - z powodu działań wojennych, braku kandydatów lub uchybień formalnych.

Nie było nagród medycznych w latach 1915-1918, 1921, 1925 i 1940-1942. W 1916 roku, a także w latach 1931, 1934 i 1940-1942 nie przyznano nagród z fizyki. W chemii nie nagrodzono nikogo w latach 1916-1917, 1919, 1924, 1933 i 1940-42. Pokojowego Nobla nie przyznano zaś w latach 1914-1918, 1923-1924, 1928, 1932, 1939-1943, 1948, 1955-1956, 1966-1967, 1972.

Zgodnie z wolą Alfreda Nobla, nagroda w danej dziedzinie może zostać podzielona najwyżej między trzy osoby. Od 1901 do 2009 r. wyróżnienie najczęściej trafiało jednak do indywidualnych laureatów. Najrzadziej nagrodą dzielili się literaci - 98 miało kwotę tylko dla siebie, a jedynie cztery razy nagrodą musieli się podzielić dwaj laureaci literaccy.

W ponad stuletniej historii Nagrody Nobla nie obyło się też bez potknięć. Nie otrzymał nagrody, mimo wielokrotnego wysuwania jego kandydatury, francuski matematyk, przyrodnik i filozof Henri Poincarre, jeden z najwybitniejszych uczonych z przełomu XIX i XX wieku. Twórca teorii względności Albert Einstein dostał Nagrodę Nobla za marginalne w jego dorobku badania nad zjawiskiem fotoelektryczności.

Sporą wpadkę Komitet Noblowski zaliczył w 2011 r., kiedy uznał, że na wyróżnienie w dziedzinie medycyny i fizjologii zasługuje trzech badaczy: Bruce Beutler, Jules Hoffmann oraz Ralph Steinman. Po ogłoszeniu werdyktu okazało się jednak, że Steinman zmarł 30 września - trzy dni przed ogłoszeniem laureatów Nobli, o czym nie wiedział Komitet.

Powstał duży problem, ponieważ zgodnie z obowiązującą od 1974 roku regułą przyznawania Nagród Nobla laureatem wyróżnienia można zostać jedynie za życia. Jeszcze tego samego dnia wieczorem Fundacja Noblowska zdecydowała jednak, że Steinman pozostanie laureatem. "Nagrodę Nobla przyznano Ralphowi Steinmanowi w dobrej wierze, zakładając, że laureat żył" - orzekła Fundacja.

W sumie do 2011 r. noblowskim laurem wyróżniono 830 osób i 23 organizacje. Z tego 69 to laureaci w dziedzinie nauk ekonomicznych. W ręce kobiet Nobel trafiał 44 razy, w tym dwa razy do Marii Skłodowskiej-Curie, co oznacza, że od 1901 r. nagrodzono w sumie 43 panie.

Statystycznie rzecz biorąc, otrzymując Nobla laureaci mają średnio 59 lat. Ta średnia jest niższa dla noblistów z dziedziny fizyki - 54 lata, chemii - 57 lat oraz medycyny i fizjologii - 57 lat. Dłużej muszą poczekać laureaci Pokojowej Nagrody Nobla - odbierając ją mają średnio 62 lata i nobliści-literaci - średnio 64 lata. Rekordy biją jednak ekonomiści, którzy odbierając nagrodę maja średnio 67 lat.

Nie wszyscy muszą jednak czekać tak długo na to wymarzone wyróżnienie. Najmłodszym noblistą w historii jest Lawrence Bragg, który w 1915 roku, w wieku 25 lat odebrał wspólnie z ojcem Nobla w dziedzinie fizyki. Najstarszym dotychczas laureatem jest Leonid Hurwicz, który w 2007 r., kiedy przyznano mu Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych, miał 90 lat. Wśród żyjących noblistów najstarsza jest Rita Levi-Montalcini, nagrodzona w 1986 roku w dziedzinie fizjologii i medycyny. 22 kwietnia tego roku świętowała 103. urodziny!

Niewielu uczonych i organizacji wyróżniono więcej niż jeden raz.

W tym gronie jest m.in. Maria Skłodowska-Curie, która raz odebrała Nobla z fizyki - wspólnie z mężem Piotrem Curie i Henri Becquerelem - i raz z chemii - za badania nad promieniotwórczością oraz odkrycie nowych pierwiastków: radu i polonu. Jedynym uczonym, który dwukrotnie otrzymał Nobla w pojedynkę jest amerykański fizyk i chemik Linus Pauling - w 1954 r. otrzymał wyróżnienie w dziedzinie chemii, a w 1962 r. Pokojową Nagrodę Nobla.

Trzykrotnie Pokojową Nagrodą Nobla nagradzano Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża.