Największe niewykorzystane zwycięstwo

Bitwa pod Grunwaldem w 1410 r. podobnie jak inne zwycięstwa polskiego oręża I Rzeczpospolitej, m.in. Bitwa pod Kłuszynem w 1610 r. i Bitwa pod Wiedniem w 1683 r., nie zostały wykorzystane politycznie. Powody? Niekonsekwencja Polaków, anarchia szlachty i słabość dyplomacji Polski.

- Wiktoria polsko-litewskich wojsk z 15 lipca 1410 r. nie została zamieniona na sukces od strony terytorialnej. W rezultacie kończącego wojnę z Krzyżakami pokoju toruńskiego w 1411 r., Polska uzyskuje tylko Ziemię Dobrzyńską. Na konsumpcję Grunwaldu trzeba czekać jeszcze 50 lat, gdy dopiero w 1466 r. na mocy drugiego pokoju toruńskiego, Polska odzyskuje istotne ze strategicznego punktu widzenia Pomorze Gdańskie - powiedział historyk prof. Mirosław Nagielski z Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego.

- Po bitwie armia Władysława Jagiełły potrzebowała aż 10 dni w dotarciu pod mury Malborka, który dzięki temu się obronił. Po 15 lipca stolicę Zakonu Krzyżackiego broniło jedynie ok. 50-100 rycerzy, ale po wieści o przegranej, już 18 lipca obroną krzyżackiej twierdzy zajął się komtur świecki Henryk von Plauen. W ciągu kilku dni, bo pierwsze polskie odziały pojawiły się tam z 22 na 23 lipca, zgromadził ok. 5 tys. obrońców - powiedział prof. Nagielski.

Wśród powodów opieszałości polsko-litewskich wojsk wymienia się konieczność pogrzebania zabitych rycerzy obu stron, podjęcie pertraktacji z krzyżackimi jeńcami oraz przyjmowanie kapitulacji pruskich miast i zamków. Ponadto międzynarodowa sytuacja Rzeczpospolitej nie była do końca jasna. Z południa groził atak ze strony oddziałów sprzymierzonego z Krzyżakami króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego, niepewne było także zachowanie zachodniej Europy popierającej Krzyżaków, a także Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach.

- W dodatku Bitwa pod Grunwaldem to było starcie ciężkozbrojnej kawalerii. A bez piechoty i artylerii nie można zdobywać takich twierdz jak Malbork, o czym Jagiełło doskonale wiedział - zaznaczył historyk, dodając, że kunszt krzyżackich budowniczych podziwiany jest do czasów współczesnych.

Wśród innych zmarnowanych szans po wygranych bitwach I Rzeczpospolitej prof. Nagielski wymienił niewykorzystane zwycięstwo kniazia Konstantego Ostrogskiego w bitwie pod Orszą w 1514 r., gdzie mimo rozbicia całej armii moskiewskiej nie udało się odzyskać utraconego wcześniej Smoleńska; zwycięskie bitwy polskiej husarii: pod Kircholmem w 1605 r. i pod Kłuszynem w 1610 r., a także sławną odsiecz wiedeńską z 1683 r., gdy polsko-austriacko-niemieckie wojska pod dowództwem Jana III Sobieskiego rozbiły armię Imperium Osmańskiego.

- Wiedeń był ogromnym sukcesem militarnym i prestiżowym odradzającej się Rzeczpospolitej po wojnach polsko-tureckich w latach 1672-76, ale jeżeli na Wiedeń spojrzymy pod kątem dokonań, tzn. co przyniósł nam Wiedeń, to na to pytanie trzeba odpowiedzieć jednoznacznie negatywnie. Pod długim pobycie w okowach Ligi Świętej aż do pokoju karłowickiego w 1699 r. odzyskaliśmy jedynie to, co utraciliśmy w 1672 r., czyli Kamieniec Podolski z częścią Podola i część prawobrzeżnej Ukrainy - powiedział prof. Nagielski, podkreślając, że pod względem terytorialnym Polska z sojuszu z Cesarstwem Austriackim "wyszła jak Zabłocki na mydle".

- Demokracja szlachecka, choćby od połowy XVII w. poprzez np. wprowadzenie liberum veto w 1652 r., doprowadziła do anarchizacji życia społecznego. Z tego powodu władca w Polsce miał ograniczone możliwości działania, bo to przecież od Sejmu zależało czy szlachta da pieniądze na wojsko, ile tych pieniędzy da, a więc ingerencja społeczności szlacheckiej miała miejsce we wszystkich aspektach działalności publicznej - tłumaczył prof. Nagielski.

W jego ocenie, anarchię pogłębiały także powstające na południowo-wschodnich obrzeżach Rzeczpospolitej "olbrzymie latyfundia magnackie, których właścicielom, "królewiętom" podporządkowywała się rzesza biednej szlachty". O słabości ówczesnej Rzeczpospolitej świadczy fakt, że do 1654 r. "nie była w stanie, nie mając jeszcze na karku ani Szweda ani Moskwy, uporać się z powstaniem kozackim" - powiedział badacz.

- Już wówczas wyszły wszystkie mankamenty funkcjonowania państwa polskiego, przede wszystkim fatalnego systemu skarbowo-wojskowego. Rzeczpospolita była pozbawiona stanu mieszczańskiego, który generując możliwość udzielania kredytów mógł wesprzeć króla w jego wyprawach wojennych. Król nie mógł oprzeć się na bankierach, na mieszczanach, nie mieliśmy kredytu. O ile na zachodzie Europy można było kredytować działania wojskowe niemal od pierwszego dnia wojny, u nas rozpoczęcie jej finansowania trwało niejednokrotnie rok od momentu, gdy Sejm, a więc szlachta, przyznawała pewne fundusze - zauważył historyk.

Prof. Nagielski zwrócił też uwagę na słabość polskiej dyplomacji. Według niego, Rzeczpospolita nigdy nie miała dyplomacji w postaci np. ambasadorów czy rezydentów na dworach europejskich. Jak wyjaśnił, dyplomację Rzeczpospolitej wyznaczali jedynie posłowie wybierani przez Sejm, którzy choć odgrywali istotną rolę w rozmowach ze Szwecją, Rosją, Turcją, to jednak nie prowadzili tam codziennych roboczych negocjacji.

Dodał, że polska dyplomacja znajdowała się wówczas w rękach króla, który rozsyłał swoich agentów po dworach europejskich lub do znaczących miast takich jak np. Hamburg, Lubeka czy hanzeatycki Gdańsk.

Jako najwyraźniejszy przykład słabości polskiej dyplomacji sprzed 1795 r. profesor podał problem z dochowaniem tajemnicy przez urzędników dotyczącej działania władz Rzeczpospolitej. - Wiedza o Polsce tego okresu, o jej elicie, o monarsze, a nawet o tajnych planach była na dworach europejskich doskonale znana - podkreślił.

- Po bitwie pod Beresteczkiem w 1651 r., kolejnej zmarnowanej polskiej szansie, która miała rozstrzygnąć problem kozacki, okazało się, że w obozie znajdują się diariusze sejmowe autorstwa wielu posłów ruskich, w których znajdowały się dokładne informacje o kondycji Rzeczpospolitej, w tym np. o liczbie zaciągniętego wojska do walki z kozakami - opowiadał badacz.