Ostatnie 25 lat w polityce - podsumowanie

Wybory 4 czerwca 1989 roku traktowane są dziś jako przełom i akt założycielski III RP, choć były wyborami jeszcze do Sejmu X kadencji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Jednak ich wynik sprawił, że 12 września 1989 roku powstał rząd Tadeusza Mazowieckiego - pierwszy niekomunistyczny gabinet w tej części Europy. Rząd ten przeprowadził rynkowe reformy gospodarcze, których plan przygotował wicepremier i minister finansów Leszek Balcerowicz.

Przeprowadzono reformę służb specjalnych, na miejsce Służby Bezpieczeństwa powołując Urząd Ochrony Państwa, a milicję zastępując policją. Za kadencji Mazowieckiego doszło też do utworzenia samorządów - 27 maja 1990 roku odbyły się pierwsze całkowicie wolne wybory do rad gmin. Samorządy okazały się ustrojową podstawą III RP.

W myśl porozumień Okrągłego Stołu urząd prezydenta miał być obsadzany przez Zgromadzenie Narodowe - w ten sposób 19 lipca 1989 roku głową państwa wybrany został Wojciech Jaruzelski. Kolejnego prezydenta - Lecha Wałęsę - wybrał w dwóch turach 25 listopada i 9 grudnia 1990 roku już cały naród, choć kompetencje jego urzędu skrojone były raczej na prezydenta wybieranego przez parlament. Stanie się to w przyszłości powodem niejednego politycznego konfliktu na szczytach władzy.

Startujący w tych wyborach prezydenckich premier Tadeusz Mazowiecki nie wszedł nawet do drugiej tury, przegrywając z egzotycznym kandydatem Stanisławem Tymińskim. W wyniku tego Mazowiecki podał się do dymisji i stanął na czele ugrupowania, utworzonego przez własnych zwolenników - Unii Demokratycznej. 4 stycznia 1991 roku nowym premierem został Jan Krzysztof Bielecki, gdański poseł i lider mało znanej partii - Kongresu Liberalno-Demokratycznego.

Po skróceniu własnej kadencji przez Sejm kontraktowy, 27 października 1991 roku, odbyły się pierwsze całkowicie wolne wybory parlamentarne. W ich wyniku w Sejmie znalazło się kilkanaście ugrupowań, którym trudno było się porozumieć, by utworzyć rząd. W końcu powstała mniejszościowa koalicja centroprawicowa, złożona m.in. z Porozumienia Centrum i Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego, której udało się w Sejmie zebrać poparcie dla swojego kandydata na premiera - Jana Olszewskiego. Jego rząd Sejm poparł 23 grudnia 1991 roku. Gabinet Olszewskiego był jednak rządem mniejszościowym, nie powiodły się próby rozszerzenia jego politycznej bazy o UD i KLD.

Do przegłosowania wotum nieufności wobec rządu doszło w nocy z 4 na 5 czerwca 1992 roku, a bezpośrednim powodem był narastający konflikt z prezydentem Wałęsą, od początku niechętnym temu gabinetowi. Detonatorem ostatecznego starcia był spór o szyfrogram, jaki rząd wysłał prezydentowi podczas jego wizyty w Moskwie, natomiast głosowanie nad wotum nieufności przyspieszyła realizacja uchwały lustracyjnej Sejmu przez szefa MSW Antoniego Macierewicza. Na dostarczonej Sejmowi liście osób, figurujących w archiwach MSW jako agenci SB Macierewicz umieścił m.in. prezydenta Wałęsę, co skłoniło tego ostatniego do podjęcia natychmiastowych działań, prowadzących do odwołania rządu.

5 czerwca 1992 roku nowym premierem, powołanym ad hoc przez większość niechętną Olszewskiemu został prezes PSL Waldemar Pawlak, ale w ciągu miesiąca nie udało mu się stworzyć gabinetu. W końcu 11 lipca 1992 roku utworzony został nowy gabinet, poparty przez większość ugrupowań postsolidarnościowych (z wyjątkiem PC), na którego czele stanęła posłanka UD Hanna Suchocka.

W październiku 1992 roku Sejm uchwalił tzw. małą konstytucję, m.in. regulującą zasady powoływania rządu i oddającą większą inicjatywę w tym zakresie prezydentowi. Teraz to on miał mianować premiera i rząd, a Sejm miał tylko udzielać gabinetowi wotum zaufania.

28 maja 1993 roku Sejm, z inicjatywy posłów NSZZ "Solidarność", uchwalił wotum nieufności wobec rządu Suchockiej, co skłoniło prezydenta Wałęsę do rozwiązania parlamentu. Wybory, rozpisane na dzień 19 września 1993 wygrały wywodzące się z ugrupowań PRL-owskich Sojusz Lewicy Demokratycznej i Polskie Stronnictwo Ludowe. Większość partii postsolidarnościowych nie przekroczyła świeżo wprowadzonego 5-procentowego progu wyborczego i znalazła się poza Sejmem (wyjątkiem były UD, KPN i utworzony z inspiracji Wałęsy Bezpartyjny Blok Wspierania Reform).

Prezydent Lech Wałęsa powołał 26 października 1993 roku koalicyjny rząd SLD-PSL, na którego czele stanął lider ludowców Waldemar Pawlak. Na początku 1995 roku doszło jednak do wewnątrzkoalicyjnego konfliktu, podsycanego przez Wałęsę, i Pawlaka na czele rządu SLD-PSL zastąpił dotychczasowy marszałek Sejmu Józef Oleksy z SLD. Wałęsą liczył, że premierem zostanie lider SLD Aleksander Kwaśniewski i tym sposobem utrudniony zostanie start Kwaśniewskiego w planowanych na jesień 1995 wyborach prezydenckich.

Kwaśniewski jednak wystartował i po dramatycznych dwóch turach 5 i 19 listopada 1995 minimalną większością głosów pokonał Lecha Wałęsę.

23 grudnia 1995 roku został zaprzysiężony na prezydenta, jednak dwa dni wcześniej wybuchł jeden z największych kryzysów politycznych w dotychczasowej historii III RP. Ustępujący i związany z Wałęsą szef MSW Andrzej Milczanowski skierował do prokuratury zawiadomienie o możliwości popełnienia przez Oleksego przestępstwa szpiegostwa na rzecz Rosji. 21 grudnia poinformował o tym otwarcie w wystąpieniu sejmowym. W efekcie głębokiego kryzysu politycznego, po oficjalnym wszczęciu śledztwa przez prokuraturę wojskową, Oleksy 24 stycznia 1996 roku ustąpił ze stanowiska premiera (22 kwietnia prokuratura wojskowa umorzyła postępowanie).

7 lutego 1996 roku powołany został kolejny rząd koalicji SLD-PSL, na którego czele stanął Włodzimierz Cimoszewicz. W czasie jego kadencji Zgromadzenie Narodowe uchwaliło 2 kwietnia 1997 roku nową konstytucję. Zapisy dotyczące trybu powoływania rządu oraz relacji na linii rząd-prezydent zostały w dużym stopniu oparte na obowiązujących od blisko 5 lat artykułach małej konstytucji. Rząd Cimoszewicza dotrwał do kolejnych wyborów, przeprowadzonych 21 września 1997 roku. Wygrała je Akcja Wyborcza Solidarność - koalicja pozaparlamentarnych ugrupowań prawicowych z NSZZ "Solidarność".

Po wyborach powstał rząd koalicji AWS z Unią Wolności (powstała w 1994 roku z połączenia UD i KLD). Premierem został jednak nie lider AWS i szef Solidarności Marian Krzaklewski, tylko wskazany przez niego profesor z Gliwic Jerzy Buzek. Fotel wicepremiera i ministra finansów objął lider UW Leszek Balcerowicz.

Rząd Buzka przeprowadził cztery reformy społeczne, które weszły w życie w 1999 roku - administracyjną (wprowadzenie powiatów i samorządowych województw), zdrowotną (wprowadzenie kas chorych), emerytalną (wprowadzenie OFE) i edukacyjną (wprowadzenie 6-letniej szkoły podstawowej, 3-letniego gimnazjum i 3-letniego liceum). Reformy zostały wprowadzone przy dużych kosztach politycznych, więc w ich wyniku rząd zaczął gwałtownie tracić poparcie na rzecz największej siły opozycyjnej - SLD.

W 1999 roku doszło do jeszcze jednego ważnego wydarzenia - 12 marca Polska została członkiem NATO, wraz z Czechami i Węgrami.

W czerwcu 2000 roku Unia Wolności opuściła koalicję rządową i Jerzy Buzek do końca kadencji stał na czele rządu mniejszościowego. 8 października 2000 roku odbyły się wybory prezydenckie, które już w pierwszej turze wygrał urzędujący prezydent Aleksander Kwaśniewski. Drugie miejsce zajął Andrzej Olechowski, którego zwolennicy wraz z częścią Unii Wolności (wywodzącą się z dawnego KLD) utworzyli na początku 2001 roku nowe ugrupowanie - Platformę Obywatelską. Lider AWS Marian Krzaklewski osiągnął w wyborach dopiero trzeci wynik, co stało się przyczyną jego stopniowego upadku politycznego.

Na początku 2001 roku powstało natomiast też drugie nowe ugrupowanie - Prawo i Sprawiedliwość, utworzone na bazie popularności ministra sprawiedliwości w rządzie Buzka - Lecha Kaczyńskiego. Wszedł od do rządu dopiero w czerwcu 2000 roku, gdy opuścili go ministrowie z UW.

Wybory parlamentarne 23 września 2001 roku zdecydowanie wygrał SLD (41 proc. poparcia), do Sejmu weszły nowe ugrupowania PO i PiS, natomiast AWS i UW znalazły się poza parlamentem. Po wyborach powstał rząd na czele z liderem SLD Leszkiem Millerem, utworzony 19 października 2001 przez koalicję SLD-Unia Pracy-PSL. Wicepremierami zostali liderzy UP Marek Pol i PSL Jarosław Kalinowski.

Rząd Millera doprowadził do finału negocjacje akcesyjne Polski z Unią Europejską, zakończone podczas szczytu UE w Kopenhadze w grudniu 2002 roku. Traktat akcesyjny został podpisany przez Millera i szefa MSZ Włodzimierza Cimoszewicza 16 kwietnia 2003 roku w Atenach, a w dniach 7-8 czerwca 2003 odbyło się referendum akcesyjne, zakończone poparciem wejścia Polski do Unii przez prawie 80 proc. głosujących przy ponad 50-procentowej frekwencji.

Pod koniec grudnia 2002 roku "Gazeta Wyborcza" napisała, że w lipcu do jej naczelnego Adama Michnika przyszedł producent telewizyjny Lew Rywin i zażądał w imieniu SLD gigantycznej łapówki w zamian za korzystne dla spółki Agora zmiany w ustawie o radiofonii i telewizji. Projekt tej ustawy był w tym okresie przedmiotem sporu wydawcy "Gazety Wyborczej" z rządem SLD. W ten sposób wybuchła największa afera korupcyjna w III RP, zwana aferą Rywina.

Od stycznia 2003 była ona badana przez pierwszą w Sejmie komisję śledczą, co doprowadziło do znacznego osłabienia pozycji politycznej SLD i samego Millera. W lecie 2003 roku wybuchła kolejna afera - starachowicka, w ramach której SLD-owski wiceszef MSWiA Zbigniew Sobotka został podejrzany o dokonanie przecieku o akcji policji wobec działaczy SLD w Starachowicach. Te dwie afery oraz inne pomniejsze doprowadziły do drastycznego spadku notowań SLD i kryzysu rządu Millera, który od marca 2003 roku, po wyrzuceniu z koalicji PSL, był rządem mniejszościowym.

W efekcie w marcu 2004 roku Miller przestał być szefem SLD, a 2 maja tego roku, na dzień po wstąpieniu Polski do UE, ustąpił z funkcji premiera. Nowym premierem został kandydat prezydenta Kwaśniewskiego (od miesięcy skonfliktowanego z Millerem) Marek Belka, którego rząd nie uzyskał początkowo wystarczającego poparcia w Sejmie - poparł go SLD, ale przeciw była Socjaldemokracja Polska, nowe ugrupowanie powstałe po rozłamie w SLD, na którego czele stanął dotychczasowy marszałek Sejmu Marek Borowski.

Rząd Belki uzyskał wotum zaufania dopiero w drugim głosowaniu 24 czerwca 2004 roku, już po pierwszych wyborach do Parlamentu Europejskiego, które odbyły się 13 czerwca 2004 roku. W wyborach tych europosłem PO został m.in. były premier Jerzy Buzek, który po kolejnych eurowyborach z 2009 roku został pierwszym Polakiem - przewodniczącym Parlamentu Europejskiego.

Gabinet Belki rządził do następnych wyborów parlamentarnych, które odbyły się 25 września 2005 roku. Wygrało je Prawo i Sprawiedliwość, wygrywając minimalnie z Platformą Obywatelską. Kandydat PiS Lech Kaczyński wygrał też z liderem PO Donaldem Tuskiem przeprowadzone niemal równocześnie - 9 i 23 października 2005 - wybory prezydenckie. 23 grudnia 2005 roku Lech Kaczyński został zaprzysiężony jako kolejny prezydent RP.

Na czele mniejszościowego rządu PiS stanął 31 października 2005 roku Kazimierz Marcinkiewicz. 5 maja 2006 roku gabinet ten został rozszerzony o Samoobronę i LPR, uzyskując dzięki temu większość parlamentarną. Liderzy Samoobrony Andrzej Lepper i LPR Roman Giertych zostali wicepremierami.

Na początku lipca Marcinkiewicz został namówiony do ustąpienia, a jego miejsce zajął brat bliźniak prezydenta - Jarosław Kaczyński. Jego rząd powstał 14 lipca 2006 roku, a pięć dni później uzyskał wotum zaufania. Rząd Kaczyńskiego wstrząsany był kolejnymi wewnętrznymi konfliktami - we wrześniu 2006 roku Andrzej Lepper został wyrzucony z gabinetu za krytykę założeń budżetu, by po miesiącu do niego wrócić, gdy ujawnione przez TVN taśmy z namawiania posłanki Samoobrony Renaty Beger do przejścia do PiS skompromitowały plany tej ostatniej partii, by przejąć część formacji Leppera.

Ostatecznie Lepper musiał opuścić gabinet Kaczyńskiego w lipcu 2007 roku, po wybuchu tzw. afery gruntowej. W wyniku prowokacji CBA na lidera Samoobrony padło podejrzenie, że chciał wziąć łapówkę za odrolnienie ziemi na Mazurach (5 sierpnia 2011 roku, dzień po tym, jak sejmowa komisja śledcza nie dostrzegła w aferze nieprawidłowych działań CBA, Lepper popełnił samobójstwo). "Afera gruntowa" doprowadziła do ostatecznego rozpadu koalicji PiS-Samoobrona-LPR i przedterminowych wyborów.

7 września 2007 roku Sejm, głosami dwóch największych ugrupowań - PiS i PO - zdecydował o samorozwiązaniu. Przedterminowe wybory 21 października 2007 roku wygrała Platforma Obywatelska. Po wyborach to lider tej partii Donald Tusk stanął na czele koalicyjnego rządu PO-PSL, utworzonego 16 listopada 2007 roku.

Jego rządy to okres trudnej kohabitacji z prezydentem Lechem Kaczyńskim i sporów zwłaszcza na tle polityki zagranicznej oraz tego, kto będzie reprezentował Polskę na szczytach Unii Europejskiej. Spory interpretowano jako wstęp do kolejnego starcia prezydenckiego obu kandydatów w planowanych na jesień 2010 wyborach. Jednak Tusk w styczniu 2010 nieoczekiwanie ogłosił, że rezygnuje ze startu w wyborach prezydenckich. Był to trudny dla Platformy czas, bo od jesieni 2009 roku sejmowa komisja śledcza badała aferę hazardową, która wybuchła po ujawnieniu operacyjnych nagrań CBA, pokazujących związki polityków PO z biznesmenami od hazardu.

Kandydatem Platformy w wyborach prezydenckich został marszałek Sejmu Bronisław Komorowski. 10 kwietnia 2010 roku doszło do najbardziej dramatycznego wydarzenia w całej historii III RP - w Smoleńsku w katastrofie lotniczej zginął udający się na rocznicowe uroczystości w Katyniu prezydent Lech Kaczyński, wraz z małżonką i towarzyszącą mu państwową delegacją, całym dowództwem Wojska Polskiego, prezesami NBP, IPN, rzecznikiem praw obywatelskich, posłami, senatorami wszystkich ugrupowań.

Katastrofa spowodowała wielodniową żałobę, ale doprowadziła też do konieczności przeprowadzenia przedterminowych wyborów prezydenckich. Odbyły się one w dwóch turach - 20 czerwca i 4 lipca 2010 roku, a głównymi rywalami byli Komorowski i brat bliźniak zmarłego prezydenta Jarosław Kaczyński. Niewielką większością głosów wygrał kandydat PO, który 6 sierpnia 2010 roku został zaprzysiężony na prezydenta.

9 października 2011 roku odbyły się kolejne wybory parlamentarne. Po raz pierwszy w historii III RP wygrała je drugi raz z rzędu ta sama partia - Platforma Obywatelska. 18 listopada 2011 roku Donald Tusk ponownie stanął na czele rządu, a wicepremierem ponownie został prezes PSL Waldemar Pawlak (zastąpiony w grudniu 2012 roku przez nowego szefa ludowców, Janusza Piechocińskiego). Druga połowa 2011 roku to był również okres pierwszej w historii prezydencji Polski w Unii Europejskiej.