Etos starości w aspekcie społecznym

Wówczas udział ludzi w wieku 65 lat i więcej w ogólnej strukturze społeczeństwa osiągnął ponad 8%. Od tego czasu stajemy się obserwatorami intensywnego przyrostu liczby osób starszych w polskim społeczeństwie, szczególnie tych, którzy ukończyli 80 rok życia. Współczesne w gerontologii mówi się o globalizacji starzenia się, o czym świadczy fakt, że co dziesiąty mieszkaniec ziemi ma powyżej 60 lat, a w 2050 roku ma to być już co piąty. Natomiast w Polsce w roku 2050 udział osób w wieku powyżej 60 lat i więcej w społeczeństwie wyniesie 35,8%. Zagadnienie starości i funkcjonowanie osób starszych we współczesnym świecie staje się przedmiotem zainteresowań wielu nauk biologicznych i społecznych. (Ze Wstępu)

Rozdział I

Charakterystyka procesu starzenia się człowieka

1. Starość - opis zjawiska

Naturalną rzeczą jest starzenie się i związane z nim zmiany zachodzące w organizmie. Czas i przemijanie to nieodłączne elementy egzystencji człowieka i nikt nie może ich uniknąć. Człowiek istnieje i zmienia się w czasie w sensie fizycznym, psychologicznym, kulturowym. Wobec starości człowiek może przybrać różne postawy, podobnie jak wobec nieubłaganie przemijającego czasu. Proces starzenia się jest, jak wynika z analizy literatury przedmiotu, ogromnie skomplikowany i związany z dużymi zmianami w życiu człowieka. Ostatnie 20 lat przyniosło intensyfikację badań nad ludźmi starymi. Analizę procesu starzenia się podejmują przedstawiciele różnych dyscyplin: antropologii, medycyny, socjologii, psychologii itp. Szczegółowo bada ten okres gerontologia - nauka o starzeniu się i starości żywych organizmów. Ujęcie antropologiczne w ramach gerontologii pozwala poznać naturę i osobliwości starzenia się człowieka, jej źródła i przyczyny oraz implikacje tego procesu dla jednostek i społeczeństwa. Zasób współczesnej wiedzy o tym, jak przebiega starzenie się, jest przedmiotem niniejszego rozdziału.

2. pojęcie starości i teorie dotyczące przyczyn starzenia się

Literatura przedmiotu dostarcza szereg wyjaśnień dotyczących procesu starzenia się. Starzenie się żywego organizmu określa się jako powolne, nieodwracalne zmiany koloidalnej struktury materii. Wyrazem tych zmian są procesy degeneracyjne powodujące osłabienie zdolności funkcjonalnych wszystkich części ciała na wszystkich poziomach organizacji biologicznej organizmu, począwszy od cząsteczek aż do narządów ciała. Objawem tych zaburzeń są zmiany czynności wszystkich układów ustroju, takich jak układ nerwowy, hormonalny, krążenia, oddychania.

Starzenie oznacza również „stopniowe, następujące wraz z upływem czasu pogorszenie funkcji narządów, które utrudnia utrzymanie homeostazy. W warunkach stresu może to prowadzić do patologii. Ta zawężona homeostaza w starości określana jest mianem homeostenozy. Jej kruchość powoduje, że choć sam proces starzenia nie wystarcza do wywołania patologii, to jednak jej sprzyja. Tak więc częstość występowania wielu chorób zwiększa się z wiekiem, a w konsekwencji wielochorobowość należy do typowych cech geriatrii. Zgodnie z powyższą definicją proces starzenia się rozpoczyna się w obrębie wszystkich tkanek i narządów między 30. i 40. rokiem życia i bardzo powoli, ale nieuchronnie, postępuje". Wyznaczenie wyraźnej granicy pomiędzy zwyczajnym starzeniem a procesami chorobowymi jest często trudne, dlatego wraz z uzyskaniem nowych danych staje się jasne, że wiele zmian przypisywanych wcześniej upływowi czasu wynika ze współistnienia patologii.

Starość to ostatnia faza życia, nie można jednak określić dokładnego jej rozpoczęcia. Jak podaje literatura przedmiotu, niektórzy gerontolodzy wyróżniają wczesną i późną starość. Starość wczesna obejmuje wiek od 65 do 74 lat, natomiast starość późna zaczyna się powyżej 75. roku życia. Zdaniem wielu autorów, nie należy jednak tak sztywno określać ram wiekowych starości. Wielu ludzi starszych zgadza się z powiedzeniem, że „człowiek ma tyle lat, na ile się czuje". Uważa się więc, że przy określaniu starości ważniejsze są subiektywne czynniki psychologiczne niż tzw. wiek kalendarzowy.

Tak więc jedną z typowych cech procesu starzenia się jest jego indywidualny przebieg. Obejmuje on zarówno swoiste tempo zmian inne dla każdej osoby, jak i osobnicze zmiany w obrębie poszczególnych narządów, co może mieć związek m.in. z procesami chorobowymi przebytymi we wcześniejszych okresach. Starość jest bowiem okresem zmian degeneracyjnych. W literaturze fachowej znane są różne przejawy starzenia się: o charakterze fizjologicznym, biochemicznym oraz zmiany w sferze zachowań.

Brytyjski patofizjolog prof. Thomas Kirkwood uważa, że starzenie jest postępującym i uogólnionym procesem uszkodzenia funkcji organizmu. Starość usposabia do chorób, ponieważ rezerwy organizmu zgromadzone po okresie dojrzewania ulegają z wiekiem zużyciu, osłabieniu i uszkodzeniu. Zdaniem uczonych, tak naprawdę umieramy nie z powodu starości, ale z powodu chorób.

Wśród rozmaitych teorii wyjaśniających mechanizm starzenia się, trudno znaleźć tę najbardziej wyczerpującą i satysfakcjonującą. Wielu uczonych zastanawia się, jakie czynniki powodują starzenie się organizmów żywych, w tym organizmu człowieka. Nie ma na razie zgody co do mechanizmów biochemicznych odpowiedzialnych za stopniowe upośledzanie funkcji życiowych komórek. Niektórzy wskazują na mechanizm ograniczenia liczby podziałów komórkowych, inni sugerują, że przyczyną starzenia się są zmiany hormonalne, które osłabiają funkcje fizjologiczne. Istnieje także genetyczna teoria starzenia się mówiąca, że o procesie starzenia się decydują geny, dziedziczenie cech.

Zdaniem niektórych naukowców, proces starzenia się i nieuchronna śmierć dotyczy tych organizmów, które w trakcie rozwoju zarodkowego tworzą dwa typy komórek o wyraźnie oddzielonych funkcjach: na komórki, które budują ciało, czyli komórki somatyczne, oraz komórki przeznaczone do rozrodu - komórki płciowe. Taki los przypisany jest wszystkim organizmom wielokomórkowym. Istnieje również grupa badaczy, które przyczyn starzenia się upatruje w procesach wytwarzania energii potrzebnej do utrzymania procesów życiowych. Uogólniając, można powiedzieć, ze wolne rodniki wytwarzające się w procesie oddychania uszkadzają molekuły budujące komórki, enzymy, a te hamują potem metabolizm, co doprowadza do śmierci komórki. Śmierć wielu komórek prowadzi do spadku sprawności organizmu, a w konsekwencji do jego śmierci.

W przeciągu stuleci sformułowano już ponad 300 teorii wyjaśniających przyczyny i mechanizmy starzenia się. Wśród starszych teorii wymienia się:

• • utratę czynników życiowych i pierwotnego zużycia:

1. - utraty ciepła (Galen),
2. - utraty energii adaptacji (Salye),
3. - pierwotnych zmian struktury,

• • upośledzenia sterowania przez:

1. - ośrodkowy układ nerwowy (Vogt i Groen),
2. - tarczycę (Lorand),
3. - gonady (Brown-Sequard),
4. - aparat immunologiczny (Makinodom, Burnet);

• • toksykologiczne, uwzględniające czynniki szkodliwe:

1. - promieniowanie kosmiczne,
2. - ciężka woda,
3. - toksyny jelitowe (Miecznikow),
4. - wolne rodniki tlenowe.

Nowe teorie wymieniają następujące przyczyny starzenia:

• • hamowanie ekspresji protoonkogenów c-fos,
• • wzrost aktywności czynników hamujących syntezę DNA (np. interleukina 1-alfa),
• • teoria mutacji mitochondrialnego DNA,
• • telomerowa teoria starzenia, która zakłada skracanie się telomerów w komórkach, a tym samym degeneracje organizmu. Nadal jednak pozostaje niewyjaśniona główna praprzyczyna zjawiska starzenia się istot żywych. Przyjmuje się jednak współdziałanie następujących czynników:
• • indukcyjnych, reprezentowanych przez determinizm rozwojowy, własny metabolizm organizmu oraz czynniki psychologiczne, jak świadomość starości i przemijania;
• • modyfikujących, do których należą szkodliwości środowiskowe, chorobowe zaburzenia regulacyjne i przewlekłe stany chorobowe, a także sytuacje społeczno-socjalne.

Starzenie się ludzkiego organizmu jest więc nieuchronnym procesem rozpoczynającym się w czasie i nasilającym się z biegiem lat. Poza starzeniem się pierwotnym, naturalnym, można doświadczać także starzenia patologicznego nacechowanego wieloma chorobami, które to starzenie niewątpliwie bardziej uwidaczniają i przyspieszają.

3. Zmiany zachodzące w procesie starzenia się

Zdaniem badaczy problemu, starzenie się jest procesem wpływającym na nasze ciała i umysły i dokonującym się w czterech aspektach:

• 1) biologicznym - jako naturalne, nieodwracalne, nasilające się zmiany metabolizmu i fizykochemicznych właściwości komórek doprowadzające do:

• upośledzenia samoregulacji, adaptacji i regeneracji organizmu,

• zmian morfologicznych i czynnościowych, czyli dotyczących kształtu i funkcji komórek, tkanek i narządów organizmu;

• 2) psychicznym, objawiającym się zmniejszoną aktywnością psychofizyczną (rzadko nadaktywność - nadwrażliwość):

• komórki nerwowe nierozmnażające się obumierają lub ulegają uszkodzeniu, następuje utrata neuroprzekaźników i zwyrodnienia włókienkowe - choroba Alzheimera;

• 3) społecznym - trzeci wiek to stadium życia, w którym często następuje utrata autonomii, potrzeba opieki społecznej;
• 4) duchowym - charakteryzuje się większą wrażliwością na sprawy Boże, nadrabianiem zaległości na polu życia duchowego (rozwój wiary, więcej czasu na modlitwę, częstsze uczestnictwo we Mszy świętej i okolicznościowych nabożeństwach), dobroczynności czy też rodzącymi się pytaniami, co będzie po śmierci. Rozpatrując starzenie się w aspekcie biologicznym, zwraca się uwagę, że z wiekiem zmniejsza się wydajność wszystkich narządów, spada szybkość przewodzenia nerwów, siła skurczów mięśni, elastyczność naczyń krwionośnych, sprawność wątroby, serca, oczu. Starzeją się układy krążenia, oddechowy, nerki oraz układ pokarmowy, układ kostny. Przykładem zmian czynnościowych jest zaburzenie funkcji komórek odpornościowych (skutek: stany zapalne, zatory, nadciśnienie), a w strukturze międzykomórkowej utrata kolagenu (utrata sprężystości tkanek).

Zgodnie z aktualną wiedzą starzenie się układu sercowo-naczyniowego oznacza zmniejszenie elastyczności naczyń tętniczych oraz zmniejszenie zdolności pracy serca. W układzie oddechowym w procesie starzenia następuje zwiększenie wymiarów pęcherzyków płucnych i oskrzelików końcowych z tendencją do zapadania się przestrzeni powietrznych, zmniejszenie powierzchni wymiany gazowej i zmniejszenie objętości oddechowej (statycznej i dynamicznej). W konsekwencji zmian w układzie oddechowym, krążenia i mięśniach znacznemu zmniejszeniu ulega maksymalne zużycie tlenu. Starzenie nerek obejmuje zmniejszenie nerkowego przepływu krwi i filtracji kłębuszkowej (do 1 ml/min/rok). W wyniku zmian w obrębie cewek nerkowych zmniejsza się zdolność nerek do zagęszczania i rozcieńczania moczu oraz regulacji pH, a także zdolność do zmian ilości sodu wydalanego z moczem. Najmniejsze zmiany obserwuje się w układzie pokarmowym. Jak wynika z najnowszych badań, częste u osób starszych zmiany atroficzne błony śluzowej żołądka i zmniejszenie kwaśności soku żołądkowego są konsekwencją infekcji Helicobacter pylori, a zaparcia raczej wynikiem braku aktywności oraz diety, a nie upływu czasu. Uważa się, że żadna z opisanych zmian nie wystarcza do wywołania procesu chorobowego, wszystkie jednak ułatwiają występowanie procesów chorobowych, torują więc drogę chorobom nawet u zdrowych osób starszych.

Wiek biologiczny nie jest równoległy i proporcjonalny do wieku kalendarzowego. Mają na to wpływ między innymi czynniki genetyczne, które programują szybkość starzenia. Również czynniki wewnętrzne i zewnętrzne wpływają na szybkość starzenia. Podobnie i poszczególne narządy tego samego organizmu podlegają procesom starzenia się z różną szybkością, co określa się terminem heterotopia starzenia. Szybkość starzenia narządów zależy zarówno od budowy, jak i intensywności przemiany materii.

Najistotniejsze, uniwersalne cechy starzenia się człowieka możemy prześledzić w kategorii indywidualnych zmian biologicznych charakteryzujących je jako procesy:

• • powszechne - występują w określonej fazie u wszystkich żyjących,
• • rozciągnięte w czasie - od trudnego do ustalenia początku aż do naturalnej śmierci,
• • postępujące jednokierunkowo - w stronę biologicznej inwolucji i samounicestwienia,
• • nierówne dynamicznie - dla różnych osób i układów,
• • mierzalne skalami biologicznej sprawności jako stanu, względnie okresu życia,
• • skojarzone z wysoką i odmienną w przebiegu chorobowością,
• • oceniane zawsze negatywnie - pomimo znanej człowiekowi ich nieuchronności.

Przyjmuje się, że starzenie może być czynnikiem wyczerpania się programu dalszego rozwoju organizmu lub też osłabnięcia programów autoagresji. Być może, iż uwarunkowana genetycznie i korelująca z gatunkowym maximum lifespan [MLS] (najdłuższe możliwe trwanie życia dla danego gatunku) wydolność naprawcza organizmu stanowi istotną podstawę starzenia się ustroju. Dla człowieka MLS wynosi 110-120 lat.

W analizie procesu starzenia się należy podkreślić, że w okresie tym zachodzą poważne zmiany w wyglądzie zewnętrznym. W podeszłym wieku typowe jest pochylenie oraz skurczenie sylwetki całego ciała. Postawa robi wrażenie zwiotczałej, a chód robi się niepewny. Włosy siwieją lub wypadają, skóra traci elastyczność i jest wysuszona, twarz zaś pomarszczona i często pokryta brunatnymi plamami. Najbardziej typową zmianą w narządach zmysłu jest dalekowzroczność starcza, która jest spowodowana utratą elastyczności soczewki. Przez pojęcie dalekowzroczności rozumie się zmniejszenie zdolności oka do akomodacji. Zdolność narządu wzroku do dostosowania się do jasności jest również zmniejszona, głównie w wyniku zmętnień pojawiających się zarówno w rogówce, jak i w soczewce.

Z podeszłym wiekiem często związane jest osłabienie słuchu, które może wynikać z pogorszenia funkcji nerwu słuchowego albo ze zmniejszenia elastyczności błony bębenkowej ucha. Osłabienie słuchu jest nie tylko czynnikiem ograniczającym orientację przestrzenną, ale utrudnia komunikację z otoczeniem i uczestnictwo w życiu towarzyskim.

Zmianie ulega także skóra, która staje się pomarszczona i pojawiają się na niej plamy. Wymiana komórek jest o połowę wolniejsza niż w młodości. Maleje liczba naczyń krwionośnych w skórze, co z kolei wpływa na słabsze jej zaopatrzenie w składniki odżywcze. Łatwiej się przegrzewamy i marzniemy, ponieważ wraz z wiekiem osłabia się mechanizm regulacji temperatury. Jest mniej komórek tłuszczowych, a zatem maleje warstwa zabezpieczająca od chłodu i obrażeń. Zmniejsza się liczba komórek barwnikowych. Włosy stają się siwe i co ważniejsze światło nadfioletowe przenika do warstw skóry i powoduje większe szkody. Mniejsza liczba gruczołów potowych sprawia, że skóra staje się sucha i słabiej zabezpieczona przed uszkodzeniem i zakażeniem.

W okresie starości zmniejsza się liczba komórek odpornościowych w skórze i są one mniej skuteczne, co osłabia barierę ochronną przeciw bakteriom, wirusom i grzybom, które tym łatwiej zakażają i zabijają coraz więcej komórek. Także nerwy mają coraz mniej rozgałęzień i dlatego powolnieje reakcja na ból i staje się błędna.

Wszelkie opisane zewnętrzne zmiany są nieodwracalne i - podobnie jak zmiany wewnętrzne, przedstawione poniżej - mają poważny wpływ na przebieg starości.

W wieku starszym słabnie układ mięśniowo-szkieletowy, kości stają się bardziej łamliwe, słabną mięśnie, nasilają się bóle stawów. Jest coraz mniej komórek tworzących kości, dlatego pojawia się osteoporoza i gorsze gojenie, wapń słabiej się wchłania, szczególnie po przekroczeniu siedemdziesiątki, kiedy mniej się jest w ruchu, a to hamuje tworzenie się kości i ich wymianę. Starzeją się również naczynia i kurczą łożyska włośniczkowe, co powoduje, że mięśnie mają z każdą chwilą coraz więcej trudności z zaopatrzeniem się w składniki odżywcze i tlen, które wszak mają umożliwić im wykonywanie zwiększonej pracy zgodnie z wymogami ciała.

Wśród zmian zachodzących w układzie pokarmowym należy wymienić:

• • mniejsze napięcie mięśni okrężnych ust, słabe żucie prowadzące do połykania większych kęsów, spadek powonienia i w mniejszym stopniu odczuwania smaków;
• • wydłużenie fazy połykania;
• • zmniejszenie wydzielania kwasu solnego w żołądku i wzrost sekrecji gastryny;
• • spadek napięcia mięśniówki i siły zwieraczy w jelitach i prostnicy, co może powodować zaparcia lub nietrzymanie stolca;
• • zmniejszenie w wątrobie hapatocytów, przy jednoczesnym wzroście jej objętości; zmniejszeniu ulega ilość mitochondriów, a zwiększa się liczba lizosomaków ciałek gęstych; obniża się synteza białek w wątrobie oraz jej zdolności regeneracyjne oraz wydolność Klirensowa.

W miarę starzenia się kurczą się również nerki i przez to osłabiona jest czynność filtrowania krwi. Kłębuszki nerkowe tracą większą część swojej masy i działają coraz gorzej. Kiedy naczynia krwionośne nerek starzeją się, nie tylko dostarczają mniej krwi potrzebującym jej komórkom, ale są jednocześnie odpowiedzialne za zwarcie w mechanizmie filtrującym i zwarcie w krwiobiegu nieoczyszczonej krwi. Nerki stają się z każdą chwilą mniej zdolne do pracy. Większa część starzenia się nerek to prawdopodobnie wtórna reakcja na starzenie się naczyń krwionośnych.

Kolejnym układem, który podlega zmianom w okresie starości, jest układ oddechowy. Zmieniają się płuca, oskrzela i klatka piersiowa. Główną zmianą w płucach jest rozedma, która polega na zanikaniu ścianek pęcherzyków płucnych, przy czym powstają większe, nierównomierne pęcherze, a powierzchnia wymiany oddechowej znacznie maleje. Zanika też nabłonek rzęskowy w oskrzelach, co uniemożliwia wymiatanie pyłu z dróg oddechowych i dlatego często powstają tzw. złogi pyłu. Spotyka się też ogniska bezpowietrznej tkanki lub rozrostu łącznotkankowego.

To upośledzenie samooczyszczania drzewa oskrzelowego wraz z osłabieniem odruchu kaszlowego i wykrztuszania łatwo prowadzi do zalegania wydzieliny oskrzelowej wraz z licznymi bakteriami. Wzmaga to skłonność do zakażeń oskrzeli i płuc.

Zmienia się także rozszerzalność i ruchomość klatki piersiowej. Przybiera ona ustawienie bardziej wdechowe, choć nie u wszystkich jest to widoczne. Zmniejsza się ilość powietrza, którą może wciągnąć do płuc starszy człowiek. Zwiększa się za to ilość zalegającego powietrza w płucach. Jednocześnie zwęża się tętnica krążenia płucnego, a więc wymiana gazu na starość ulega pogorszeniu.

W starszym wieku dochodzi do spadku odporności typu komórkowego w stopniu znacznym lub umiarkowanym, na skutek obniżenia aktywności limfocytów zmniejsza się również ilość komórek zdolnych do odpowiedzi na działania mitogenne. Upośledzenie czynności limfocytów wpływa na zmniejszenie odporności. Zmniejsza się odpowiedź organizmu na szczepienia przeciw grypie, pneumokokom, tężcowi, wzrasta ilość autoprzeciwciał i monoklonalnych. Z przedstawionymi zmianami ontogenetycznymi człowiek stary stara się uporać i pokonać nietypową dla niego sytuację stresową, jaką jest chorowanie.

Proces starzenia się dotyczy również gruczołów dokrewnych, głównie gonad. Wcześnie następuje, bo około 50. roku życia, ustanie funkcji hormonalnej jajników. Jądra u mężczyzn dłużej zachowują swoją czynność hormonalną, która ustępuje dopiero po 80. roku życia. Natomiast już wcześniej słabnie potencja płciowa. Starczej inwolucji ulegają również inne gruczoły dokrewne. Upośledzenie sprawności przedniego płata przysadki mózgowej i śródmózgowia prowadzi do upośledzenia regulacji gruczołowej. Organizm traci zdolność szybkiego przystosowywania się do zmian warunków otoczenia i z coraz większym trudem utrzymuje stałość środowiska wewnętrznego. Organizm człowieka starego staje się coraz bardziej bezbronny. Nawet niewielki bodziec może załamać tę z trudem utrzymywaną równowagę i doprowadzić do śmierci.