Sztuka debaty, czyli jak się nie dać

Jak "nie przesolić"
Jak być "strawnym" dla odbiorców

To nie jest typowy podręcznik, choć sporo się z niego można nauczyć. To nie jest także klasyczny poradnik, choć dobrych rad w tej książce jest moc. To nie jest pozycja naukowa, autor nie jest bowiem naukowcem, ale publicystą, praktykiem. Przed napisaniem tej książki nie prowadził żmudnych badań, nie czynił kwerend. Wszystko co zostało tu napisane jest po prostu bezwstydnie oryginalne, sprawdzone na skórze własnej oraz osób w debatach towarzyszących. To coś w rodzaju pamiętnika znalezionego w telewizyjnym studiu, który może służyć za poradnik, a nawet podręcznik.

Kto z tej wyjątkowej oferty skorzysta, ten bez zbędnych wydatków na kursy i szkolenia, jedynie po cenie kupna tej niewielkiej pozycji uzyska większe niż dotąd poczucie pewności siebie. Bowiem po przeczytaniu wszystkich zawartych tu obserwacji, wskazówek, ostrzeżeń i dobrych rad, na pewno trudniej będzie go przegadać, zapędzić do narożnika, wkręcić, czy zakrzyczeć, co w sytuacjach publicznych jest dziś jak najbardziej realnym zagrożeniem.

Zacznijmy od rozmowy

Aby nie powtarzać w kółko słowa debata, dobrze mieć pod ręką kilka synonimów. Wystarczy bez odrywania wzroku od ekranu kliknąć w odpowiednim miejscu myszką i już mamy właściwy zestaw: „rozprawa, dyskurs, panel, rozmowa”. Dorzućmy jeszcze kojarzące się niejako automatycznie z debatą spór i konfrontację… To wszystko brzmi prawie tak samo, ale jak głosi znany slogan reklamowy, „prawie”, czyni wielką różnicę.

Słowo „rozmowa” brzmi lżej niż debata (chciałoby się rzec: bardziej lajtowo, ale się nie rzeknie). I jakoś tak kameralnie. Rozmawiać można przy obiedzie lub przy kawie. Towarzysko, relaksowo, niezobowiązująco, ale i służbowo. No właśnie. Rozmowy kwalifikacyjne nie mają raczej charakteru relaksowego, zwłaszcza dla zakwalifikowanego lub nie (w zależności od przebiegu rozmowy). Albo słynne nocne Polaków rozmowy: zasadnicze, fundamentalne, czasem trwające do świtu, albo do pierwszej krwi, w zależności od ilości wypitego przy okazji alkoholu. A zatem rzecz nie w lekkości. Więc może w liczebności? „Porozmawiajmy” – to zwrot faktycznie używany raczej w sytuacji jeden/jedna na jednego. „Chce pan o tym porozmawiać” pyta zazwyczaj terapeuta znerwicowanego pacjenta, zaklinając trochę w ten sposób problem komunikacyjny. Ale inkryminowany zwrot może być także użyty – i bywa – na przykład wobec 40 uczniów w klasie: „porozmawiajmy o tym, co wydarzyło się w czasie przerwy” – proponuje wychowawczyni. Rzeczywiście, może lepiej teraz, niż w obecności dyrektora, pomyśli w takiej sytuacji niejeden z nieznanych sprawców.

Jest zatem w rozmowie jednak coś kameralnego, intymnego, nawet w sytuacji bardzo oficjalnej. Treść i przebieg rozmowy kwalifikacyjnej są czasem bardziej intymne niż dialog zakochanych (zwłaszcza prowadzony przez komórkę w przytomności dwudziestu pasażerów tramwaju). A co dopiero rozmowa dyplomatyczna na najwyższym szczeblu, toczona przy napełnianej wielokrotnie lampce wina lub w dźwiękoszczelnym pomieszczeniu. Nocne rozmowy Polaków też nazajutrz zyskują zazwyczaj klauzulę poufności… Nie tylko ze względu na luki w pamięci.

Tak naprawdę jednak w rozmowie mniej ważne są konkluzje, ustalenia, za to jakże istotne bywają didaskalia. Pamięta się miejsce, ubiór, smak kawy, uśmiech, albo jego brak. Klimat rozmowy, nastrój, tak zwane „okoliczności przyrody” w jakich się przyszło spotkać są ważne. W skrajnych przypadkach rozmowa może nawet przebiegać… bez słów („tak sobie razem pomilczeliśmy”). W przypadkach mniej skrajnych, a jakże częstych, słów może paść niewiele, za to wieloznacznych, aluzyjnych, a to „coś” pozostaje niedopowiedziane wprost, zawieszone gdzieś między słowami.

Rozmowa bywa zatem wartością samą w sobie. Cza-sem wręcz czystą przyjemnością, gdy łączy się z wymianą myśli. Za takimi rozmowami, jako gatunkiem niestety ginącym, wielokrotnie swój żal i tęsknotę wyrażał Wojciech Młynarski. Bo były one barometrem stanu du-cha i sposobem bycia inteligenta zarówno czasów małej stabilizacji, jak i późnego Gierka, czy wczesnego Jaruzelskiego. W III RP już się tak nie rozmawia, głównie dlatego, że wszystkie myśli są bardzo zajęte i nie ma się czym wymieniać. Ale to temat na osobną rozmowę.

Reasumując ten wątek – rozmowa, bez względu na status rozmówców i sytuację, w jakiej się odbywa jest bliżej sfery prywatnej niż publicznej – z samej swej natury. I uznajmy, że tym właśnie się różni od, ze swej na-tury publicznej, debaty.

Brzmią dużo oficjalniej niż rozmowa. Nieprzypadkowo. Wychodzimy ze sfery prywatności w rejony, gdzie króluje szkiełko i oko, garnitury i krawaty. Rozprawa bywa zazwyczaj naukowa, nawet gdy nie ma charakteru opasłego tomu. Rozprawiać można wszak także bez pośrednictwa druku, publicznie, posługując się słowem. I nie do końca naukowo, choć o sprawach ważnych, czasem wręcz wagi państwowej. I niekoniecznie samotrzeć. Rozprawa może się toczyć nawet między trzema osobami publicznymi, na przykład panem, wójtem i plebanem. U Mikołaja Reja toczyła się na tyle wartko, że do dziś pozostaje obiektem licznych studiów i analiz.

Niestety, obecnie już się tak barwnie („chytrze bydlą z pany kmiecie”) nie rozprawia, głównie ze względu na barierę językową. Polszczyzna zubożała, a rozprawa się zdemokratyzowała i to na tyle, że po prawdzie to w ogóle się nie rozprawia, wyłącznie dyskutuje. A to jednak nie do końca to samo. Rozprawa do dyskusji ma się trochę, jak kwiat do chwastu. W tej pierwszej element dbałości o formę wypowiedzi, dobór i adekwatność słów, był sprawą zasadniczą. W drugiej nie ma większego znaczenia. Dyskusja pleni się i wije, czasem na tyle bujnie, że tłumi pojawiającą się w poszczególnych wypowiedziach myśl. Rozprawa toczyła się zawsze w poszukiwaniu sensu, według zwyczajowo przyjętej dyscypliny. W dyskusji nie o to chodzi, by złowić króliczka, ale by gonić go. Sensem jest raczej możliwość swobodnej ekspresji poszczególnych dyskutantów, według bardzo umownie traktowanej dyscypliny. Także retorycznej.

Ciekawe, że określenie „dyskurs”, używane jest zazwyczaj w poważnych tekstach i bywa raczej pewnym ukłonem w stronę językowej tradycji. W praktyce jest to eufemizm, bo dyskusja stała się w ciągu ostatnich dekad wyrazem nacechowanym raczej pejoratywnie. Słyszymy zapowiedź: „a teraz rozpoczynamy dyskusję” – i jesteśmy gotowi na najgorsze. Niesłusznie, bo dyskusje bywają też gorące, ciekawe, burzliwe, ba, nawet zajmujące. Ale tak już się jakoś przyjęło, że dyskutant, znaczy tyle, co truteń (od słowa „truć”).

Powód jest dość banalny. Dyskusje mają zazwyczaj charakter żywiołowy i nieuporządkowany. Są formą publicznej terapii, nie tylko retorycznej. I skrzętnie wykorzystywaną okazją do zaprezentowania swoich dokonań, obserwacji, przemyśleń, zazwyczaj pozostających w luźnym związku z przedmiotem dyskusji. Jeśli nie zdarzy się cud, wystąpienia takie prowadzą zazwyczaj do nikąd lub na manowce. Dyskusje są co prawda zawsze na jakiś temat, ale nie zmierzają do jakiegoś określonego celu. Także dlatego, że nie mają sprawnego moderatora, a dyskutanci są zazwyczaj samozwańcami, nie dobieranymi według jakiegoś merytorycznego klucza. I tym dyskusja różni się od debaty.

Tu zaczynają się schody, a kończą żarty. Rozmowa – jako się rzekło – może być przyjemnością samą w sobie. Spór raczej wiąże się ze stresem. Rozmawiać zawsze warto, spierać się – niekoniecznie. Konfrontacja z drugim człowiekiem z reguły przyjmowana jest jako ostateczność, choć są ludzie, którzy czerpią ze sporów swoistą satysfakcję. W Latającym Cyrku Monthy Pythona można zobaczyć nie tylko ministerstwo niemądrych kroków, ale i urząd, w którym za niewielką opłatą (według stawki zegarowej) można się pospierać. W tym konkretnym skeczu klient wychodzi jednak niezadowolony, bo – skądinąd słusznie – uznaje, że sprzeczka to coś więcej niż zwykłe przekomarzanie się dla paru groszy. Spór wymaga autentycznego zaangażowania i adrenaliny, odpowiedniego poziomu emocji, niekoniecznie pozytywnych.

Rozmowa poprawia nastrój, spór burzy spokój, ale i rozładowuje napięcie. Nie uzewnętrznianie różnicy zdań – dla tak zwanego świętego spokoju – i tak w dłużej perspektywie prowadzi do konfliktu. Tym gwałtowniejszego, im dłużej różnice są ukrywane. Paradoksalnie, wejście w odpowiednim momencie w jawny spór, pozwala uniknąć wielu nieporozumień i rozwiązań drastycznych. Wiedzą coś na ten temat doświadczeni negocjatorzy. Zwłaszcza związkowi. Rzymianie ujmowali to we właściwy sobie sposób, czyli krótko i zwięźle: si vis pacem para bellum (chcesz pokoju, szykuj się do wojny). Maksyma ta świetnie pasuje nie tylko do polityki i dyplomacji. Tym bardziej, że w relacjach międzyludzkich można wojnę prowadzić metodami prawdziwie pokojowymi, a do takich należy niewątpliwie spór toczony publicznie na słowa, racje, argumenty.

W rozmowie czy dyspucie mogą uczestniczyć osoby nie różniące się w poglądach, a jedynie poszerzające swoje horyzonty. Spór zaczyna się od różnicy zdań, ale zazwyczaj chodzi w nim o coś więcej, niż tylko zaprezentowanie tej odmienności. Chodzi o to, kto ma rację, kto jest bliższy prawdy, albowiem prawda nigdy nie leży pośrodku, jak głosi obiegowa opinia, tylko zawsze leży… tam gdzie leży, jak zwykł mawiać Władysław Bartoszewski. Każdy z uczestników sporu jest oczywiście przekonany, że to właśnie on wie, gdzie ta prawda leży. Każdy ma niezachwiane poczucie bycia po jasnej stronie mocy, w odróżnieniu od zaćmienia umysłu adwersarzy. Czołowe zderzenie jest w tej sytuacji nieuniknione. Konfrontacja gwarantowana.

Czy słowa „spór”, „konfrontacja” i „debata” znaczą to samo? Nie do końca. Spór może przybrać formę debaty, ale nie każda debata musi koniecznie być sporem. Debata daje możliwość konfrontacji poglądów, a zarazem szansę uniknięcia konfrontacji ich wyznawców, ze wszystkimi jej konsekwencjami. W debacie oczywiście powinny występować różne punkty widzenia, inaczej będzie pozbawiona sensu, natomiast nie zawsze muszą one prowadzić do bezpośredniego starcia. Dlaczego? Otóż spór polega na tym, że jego uczestnicy przekonują siebie nawzajem, zaś biorący udział w debacie starają się pozyskać dla swoich racji widzów i słuchaczy. A to zasadnicza różnica. Gdy się z kimś spieramy, czujemy swoistą misję, powołanie. Naszą ambicją jest wyprowadzenie bliźniego z błędu i sprowadzenie go na właściwą drogę. Jeśli mamy naturę pokojową – cierpliwie nawracamy i ewangelizujemy. Jeśli mamy duszę wojownika, przywołujemy adwersarza do porządku, demaskujemy, wykazujemy jego złą wolę lub ignorancję. W debacie natomiast robimy… na pozór to samo, przynajmniej co do formy i stosowanych środków retorycznych. Nie mamy jednak ambicji, ani zamiaru nikogo z uczestników debaty nawracać. Stąd wcale nie musi dojść do czołowego zderzenia. Nie mamy przecież złudzeń, że osoba z którą debatujemy pokaja się, wyzna swe winy, wywiesi białą flagę czy rzuci ręcznik na ring. Nokaut nie wchodzi w rachubę (rękoczyny tym bardziej), jeśli wygramy, to tylko na punkty, a wyrok wyda obserwator debaty. Najwyższy trybunał i wyrocznia w jednym. Punkty zaś, jak w sporcie, przyznaje się także za wrażenie artystyczne. Niektórzy uważają, że za wrażenie przede wszystkim. Żyjemy bowiem w czasach, gdy wizerunek wpływa na odbiorców w stopniu porównywalnym lub nawet większym niż racjonalne argumenty.

Debatując, uczestniczymy zatem w swoistym widowisku, trochę podobnym do rozprawy sądowej, trochę do sportowej rywalizacji, a trochę do przedstawienia teatralnego. Debata jest spektaklem, w którym nikt nie chce zostać przez widownię uznanym za czarny charakter. I grą, w której trzeba pokazać sportową klasę, by przekonać do siebie publiczność.

Piotr Legutko, Sztuka debaty, czyli jak się nie dać, Wydawnictwo WAM 2009