Borys

Jest to imię władcy Bułgarów, który przyjął chrzest w r. 864. Wywodzi się z mongolskiego (starobułgarskiego) bogori 'biedny, mały' (Bułgarzy byli ludem ałtajskim, a więc należeli do tej samej grupy co i Mongołowie; w VII w. część Bułgarów przybyła znad Wołgi na Bałkany, gdzie po dwóch wiekach uległa całkowitej slawizacji pozostawiając swoją nazwę etniczną słowiańskim mieszkańcom Półwyspu Bałkańskiego). W piśmiennictwie występują greckie zapisy tego imienia w formach: Bógoris, Bóg-ris, Boris-s. Niektórzy uczeni wywodzą to imię ze słowiańskiego Borislav (np. Trubaczow). Wydaje się jednak, że w stosunku do Borysa, którego sylwetkę tu przedstawiamy, trzeba przyjąć etymologię starobułgarską (mongolską). W dobie późniejszej forma tego starobułgarskiego imienia mogła ulec identyfikacji ze słowiańskim skróceniem imienia Borislav. To właśnie skrócenie imienia słowiańskiego potwierdzone jest w polskich dokumentach w formie Borysz. Imię to na Rusi pełniło funkcję imienia dynastycznego, nie było więc nadawane poza rodziną książęcą. W Polsce imię to bywa rzadko dziś używane. Z nim wiążą się nazwiska: Borysowicz, Borysz, Boryszkowski, Boryszowski, Boryszuk itp.

Odpowiedniki obcojęz.: łac., fr., niem., Boris, ros. Boris, ukr. Borys.

Święci, których historia zna pod tym imieniem, nie są liczni. Odpowiednie wykazy i słowniki wymieniają właściwie dwóch, których tutaj pragniemy przedstawić.

Borys, książę Bułgarii (853-889). Był pierwszym chrześcijańskim władcą tego kraju, który w IX i w pierwszej połowie X w. przeżywał okres intensywnego rozwoju oraz wielkich przemian wewnętrznych. Szczegóły dotyczące chrztu Borysa i wszystkich poprzedzających go wypadków nie są jasne. Borys prowadził politykę zręczną, oscylując między ówczesnymi potęgami: Bizancjum i państwem frankońskim; zajmował także zmienne stanowisko wobec państwa wielkomorawskiego. Licząc się z ewentualnym zagrożeniem ze strony demonstrującego swą siłę sąsiada z południa, w r. 864 lub 865 przyjął od Greków chrzest, otrzymując na nim imię swego ojca chrzestnego, cesarza Michała III. Ale nawiązał też łączność z papieżem. Mikołaj I wysłał doń nawet (866) swego przyszłego następcę Formoza oraz skierował słynne Responsa ad Bulgarorum consulta. Nie otrzymawszy jednak dla młodego Kościoła bułgarskiego uprawnień patriarszych, nieco później (870) zwrócił się Borys znów ku Bizancjum. W r. 888 (lub 889) abdykował na rzecz starszego syna i schronił się do klasztoru. Gdy jednak następca poparł reakcyjne siły pogańskie, Borys objął z powrotem władzę i oślepiając syna pozbawił go tronu. W r. 885 przyjął gościnnie i poparł uczniów Konstantyna-Cyryla i Metodego (Klemensa, Nauma i in.), którzy niedawno stracili swe pozycje na Morawach. W kilka lat później znów zrezygnował z władania. Zmarł jako mnich 2 maja 907 r. Bułgarzy czczą go jako narodowego świętego. Ale kult władcy, który stał się mnichem, rozszerzył się także poza granicami kraju, o czym świadczy m.in. związana z nim bogata ikonografia, a nawet repertuar staropolskiego teatru szkolnego.

Borys i Gleb (Hleb). Byli synami św. Włodzimierza, pierwszego chrześcijańskiego księcia Rusi. Na chrzcie otrzymali imiona Roman i Dawid, ale w kraju czczeni byli zazwyczaj pod swymi imionami pierwotnymi, z przydomkiem Stratotierpcy, który określał rodzaj ich śmierci, zbliżonej do męczeństwa. Kiedy bowiem w r. 1015 zmarł Włodzimierz, najstarszy z jego dwunastu synów, Światopełk, nasłał na dwóch braci siepaczy i zgładził ich: Borysa, księcia rostowskiego, gdy ten wracał z wyprawy na Pieczyngów (24 lipca), Gleba, który panował w Muromie, gdy był w pobliżu Smoleńska, w drodze do chorego ojca, o którego śmierci jeszcze nie wiedział (5 września). W kilka lat później (1019) Jarosław, książę Nowogrodu, zwyciężył Światopełka i postarał się w Carogrodzie o uznanie kultu zamordowanych braci. Miało to swe znaczenie polityczne i dynastyczne, przede wszystkim zaś dodawało splendoru młodej Cerkwi ruskiej i czyniło ją bardziej samodzielną. Ośrodkiem rozszerzającego się kultu stał się Wyszhorod, niedaleko Kijowa, gdzie syn Jarosława wybudował stryjom cerkiew (1071). Kult rozprzestrzenił się szybko; jego echa dotarły do Czech oraz Armenii. Przyczyniła się do tego zapewne twórczość hagiograficzna. Istnieją dwa opowiadania o świętych: Opowieść (Skazanie) o męczeństwie i cudach Borysa i Gleba, anonimowy utwór z przełomu XI i XII stulecia, oraz Żywot Borysa i Gleba, przypisywany powszechnie kronikarzowi Nestorowi. Ponadto wiadomości o świętych czerpiemy z Powieści dorocznej. Rozległość i intensywność kultu zaznaczyły się także na dawnych ziemiach polskich, gdzie istniały liczne cerkwie pod ich wezwaniem, żeby wymienić tylko piękny zabytek w Kołoży pod Grodnem, i gdzie m.in. popularyzowały ich dramaty szkolne. Czcili ich wierni obrządku wschodniego, co w r. 1720 potwierdził synod zamojski. Wspólna uroczystość przypadała 2 maja: pamiątka przeniesienia relikwii (1072); ale mieli też swe odrębne święta, przypadające na dies natales. Na Rusi ich pamiątkę obchodzono aż sześć razy.