Ptolemeusz (Ptolomeusz)
Zlatynizowana forma imienia greckiego Ptolema-os, występującego już w -Iliadzie-. Pochodzi od archaicznego greckiego słowa ptolemos 'wojna'. Przymiotnik ptolema-os znaczy 'wojowniczy'. Imię to nosił jeden z wodzów Aleksandra Macedońskiego, który po jego śmierci został królem Egiptu. Forma Ptolomeusz (Ptolomaeus) jest łacińska, późniejsza.
Odpowiedniki obcojęz.: łac. Ptolemaeus, Ptolomaeus, ang. Ptolemy, fr. Ptolémée, niem. Ptolemäus, wł. Tolemeo, Tolomeo.
Pięciu świętych tego imienia odnaleźć można w literaturze hagiograficznej. Spośród tych pięciu jednego wolno pominąć: męczennika egipskiego, wspominanego w Kościele koptyjskim razem z Julianem (16 stycznia); na Zachodzie jest on zupełnie nieznany, a w dziejach kultu wyraziście się nie zaznaczył, por. Bibl. Ss. 6 (1965), 1239.
Ptolomeusz i Roman, biskupi. Dzieje tych męczenników są na wskroś legendarne, a ich kult zaświadczono bardzo późno. Ptolomeusz miał być antiocheńczykiem. W Antiochii też przylgnął do Piotra apostoła, któremu później towarzyszył w drodze do Rzymu. W stolicy zdołał nawrócić filozofa Romana. Razem z tym neofitą wybrał się następnie na ewangelizowanie Etrurii. W jednym z jej miasteczek zostali ujęci, potem skazani na śmierć. W starożytnych martyrologiach ich nie wspominano. Nie odnajdujemy ich też w innych pomnikach wczesnego kultu. Ich cześć właściwie zaczęła się od inventio z 1540 r., a wzmogła w 1606 r. od uroczystej translacji. Do Martyrologium Rzymskiego wprowadzono ich dopiero w 1672 r. Umieszczono ich tam pod dniem 24 sierpnia.
Ptolomeusz i Lucjusz, męczennicy rzymscy. Znamy ich przede wszystkim dzięki św. Justynowi. Męczeństwo wymienionych dało mu okazję do napisania drugiej Apologii. Zginęli przed 160 r. na rozkaz prefekta Urbicjusza. Dramat rozegrał się wówczas, gdy Ptolomeusz nawrócił małżonkę jakiegoś rzymskiego notabla. Nie chciała już teraz uczestniczyć w rozwiązłości męża. On zaś, rozzłoszczony, zadenuncjował Ptolomeusza. W czasie rozprawy, jaką mu wytoczono, Lucjusz zaprotestował przeciwko jawnej niesprawiedliwości. Został wówczas aresztowany, potem stracono go razem z Ptolomeuszem. Męczeństwa dostąpił jeszcze ktoś trzeci, ale Justyn nie odnotował jego imienia. Florus umieścił tych bohaterów wiary pod dniem 23 sierpnia. Ado przeniósł ich na 19 października i nazwał męczennikami aleksandryjskimi. Baroniusz wbrew oczywistości uczynił z nich ofiary prześladowania za Marka Aureliusza, w rzeczywistości zaś zginęli w czasach Antonina Piusa.
Ptolomeusz, męczennik aleksandryjski. Wymienia go biskup Dionizy w liście zachowanym u Euzebiusza (VI, 41). Był jednym z żołnierzy, którzy towarzyszyli innym skazańcom na miejsce ich męki. Dionizy wymienił Amona, Zenona, Ptolemeusza, Ingenesa oraz starca Teofila. Oni to gestami i całą swą postawą zachęcali chwiejnych do wytrwania. Potem, -zanim ich zdążono pochwycić, sami pobiegli do ławy oskarżonych i oświadczyli, że są chrześcijanami-. Dzięki temu dostąpili, jak poprzednicy, męczeństwa. Redaktorzy średniowiecznych martyrologiów swobodnie obeszli się z ich wspomnieniem. W Martyrologium Rzymskim spotykamy ich obecnie pod dniem 20 grudnia.
Ptolomeusz, męczennik z Antinoe. W synaksarium koptyjskim jest pod dniem, który odpowiada naszemu 7 grudnia. Był synem Nestoriusza, a pochodził z Tentyris (Denderah). W wierze utwierdzał go asceta Pafnucy. Potem przebywał w Antinoe, stolicy prowincji Tebaidy. W czasie wielkiego prześladowania dioklecjańskiego uwięził go tamtejszy gubernator Arrianus, o którym wiemy skądinąd, że był bardzo gorliwym wykonawcą dekretów prześladowczych. On to poddał Ptolomeusza torturom, a potem rozkazał stracić poza miastem. Po ustaniu prześladowania zbudowano tam kościół-martyrion. Wiadomo ponadto, że w XIII stuleciu w Ismin istniał kościół dedykowany męczennikowi. Zachowały się fragmenty koptyjskiej pasji, która o nim opowiada.