Po co dziecku autorytet?

Termin autorytet jest aktualnie bardzo często używany w codziennych rozmowach czy debatach społecznych. Zainteresowanie społeczne zagadnieniami związanymi z autorytetem ma swoje źródło w psychicznej kondycji współczesnego człowieka.

Zagubiony w nadmiarze często sprzecznych informacji, z trudnością odróżniający prawdę od fałszu, manipulowany przez media, czuje się zagrożony. Jego potrzeba bezpieczeństwa, która - jak mówi A. Maslow (1978) - przewyższa wszystkie inne w rozwoju, została naruszona. Zaspokajanie potrzeby bezpieczeństwa wiąże się z doznawaniem ochrony przed zagrożeniem, z wolnością od lęku, z doznawaniem opieki, oparcia, protekcji, ładu, z poczuciem przestrzegania praw i posiadania silnego protektora. Wymienione składowe potrzeby bezpieczeństwa często nie są realizowane w życiu współczesnego człowieka. Pewnym sposobem na zaspokojenie odczuwanej potrzeby bezpieczeństwa jest znalezienie mocnego oparcia. Funkcję takiego oparcia wydaje się dobrze pełnić autorytet.

Można zatem przyjąć, że remedium na niekomfortową sytuację człowieka współczesnego może stać się posiadanie autorytetu. Powstaje jednak pytanie: czy łatwo znaleźć autorytet? Analiza faktów społecznych skłania do negatywnej odpowiedzi na to pytanie. Zapotrzebowaniu na autorytety nie odpowiada, mówiąc językiem marketingowym, ich podaż. Jakie są tego uwarunkowania, spróbuję wyjaśnić stawiając tezę o zmienności autorytetu w ontogenezie.

Istota autorytetu

Nasze rozważania zaczniemy od zastanowienia się nad istotą autorytetu. Sam termin pochodzi z łaciny (auctoritas) i ma kilka znaczeń (Jougan 1948): przykład, wzór godny naśladowania; powaga, poważanie, znaczenie wśród otoczenia; wiarygodność czyli zasługiwanie na zaufanie, rzetelność; rada, drogowskaz; wola czyli świadome i celowe podejmowanie działań w celu realizacji pewnych zadań, rozkaz; ocena, opinia; upoważnienie, pełnomocnictwo.

W języku polskim autorytet oznacza "ogólnie uznaną czyjąś powagę, wpływ, znaczenie"; lub "człowieka, instytucję, doktrynę cieszącą się w jakiejś dziedzinie lub w opinii pewnych ludzi szczególnym uznaniem, poważaniem" (Słownik języka polskiego pod red. M. Szymczaka, 1978). Słowa bliskoznaczne, które pozwalają na wyznaczenie pola znaczeniowego terminu autorytet, to: mir, poważanie, posłuch, znaczenie, ale także popularność, rozgłos, miłość.

Autorytet ujawnia się w relacji z innymi, jest wynikiem interakcji (Żebrowska, Łuczyńska 1969; Badura 1981) i wyraża się jednocześnie w wywieraniu wpływu na kogoś oraz w uznawaniu kogoś i podporządkowaniu się komuś. Jedynie w przypadku takiej dwustronnej relacji można mówić o autorytecie. Autorytet wymaga zatem współdziałania nosiciela autorytetu z jego odbiorcami.

Wyznaczając obszar zagadnień związanych z autorytetem, zwracam uwagę na jego relacyjny charakter: autorytet ujawnia się zawsze w kontaktach z kimś/czymś. Zatem autorytet ma się wobec kogoś, można zyskać autorytet w relacji z innymi, stać się autorytetem dla kogoś, można ulegać autorytetom, można także autorytet stracić. Autorytet, mając relacyjny charakter, nie może być czymś stałym, ale w relacjach społecznych ulega transformacjom. Coraz częściej podkreśla się, że na autorytet trzeba zapracować, że autorytet buduje się, autorytet można wykreować. Rzadziej autorytet rozumiany jest jako funkcja nadana. Zdaniem I. Jazukiewicz (1999) autorytet ma swoje źródło w dialogu; jest wynikiem stosunków społecznych między osobami.

Składowe cechy autorytetu wiążą się z jego relacyjnym charakterem; z jednej strony jest to znawstwo, kompetencja, fachowość w jakiejś dziedzinie osoby, która ma autorytet, a z drugiej strony - zaufanie innych osób, przekonanych, że obdarzana autorytetem osoba działa w ich wspólnym interesie. Można powiedzieć, że autorytet powstaje w relacji między dwiema stronami, z których jedna ma do zaoferowania wartości poznawcze (wiedza, kompetencje) oraz moralne (zasady postępowania), zaś druga przyjmuje wpływy, akceptuje to, co jest jej oferowane. W tej dwustronnej wymianie każda ze stron coś bierze i coś daje (Schepens 1992). W wyniku skutecznie zachodzącej relacji dochodzi do uzyskania przez obie strony pewnych korzyści: strona pierwsza cieszy się uznaniem, szacunkiem, jest obdarzana zaufaniem, podziwem, zaś strona druga dobrowolnie ulega wpływom, dostosowuje się, przyjmuje za własne proponowane przez autorytet wartości, doznając poczucia bezpieczeństwa.

Autorytet w wychowaniu

W takich naukach jak pedagogika czy psychologia zwraca się uwagę, iż autorytet dotyczy relacji społecznych; wyraża się w przewadze nad innymi, wiąże się z dobrowolnym podporządkowaniem się, uznaniem oraz zaufaniem. Autorytet uznawany jest za syntetyczną cechę przywódczą. Uważa się, że autorytet nie jest możliwy bez władzy; zawiera proporcje władzy i odpowiedzialności. Terminu "autorytet" używa się zwykle w psychologii społecznej, psychologii wychowania oraz pedagogice przy omawianiu zagadnień związanych z wywieraniem wpływu.

Zwrócimy tu uwagę jedynie na niektóre z tych zagadnień, a mianowicie na problem autorytetu w wychowaniu. Kto ma autorytet wobec dzieci, młodzieży? Są to osoby określane mianem osób znaczących. Osoby takie pozostają z dzieckiem/dorastającym przez dłuższy czas w kontakcie emocjonalnym (tj. wzbudzają pozytywne lub negatywne emocje), wywierają wpływ przez przewagę, jaką mają nad dzieckiem z racji roli społecznej, funkcji, czy relacji emocjonalnej. Rolę osoby znaczącej pełnić mogą rodzice, opiekunowie, rodzeństwo, różnego rodzaju osoby ważne w środowisku a także postacie z e-świata (bohaterowie filmowi, rozmówcy różnego rodzaju sesji internetowych). Oddziaływanie tych osób może być ogromne, wręcz zniewalające. Osoba uznana za znaczącą staje się autorytetem dla dziecka, co oznacza, że dostarcza wzorów zachowania w różnych sytuacjach, a relacje z nią stają się prototypem kontaktów z innymi osobami; nagradzanie i karanie przez osoby znaczące ma szczególną moc; osoby te zwykle organizują warunki rozwoju dziecka/dorastającego.

N. Sillamy (1995) uważa, że dzieciom autorytet jest tak samo niezbędny jak uczucie, a w wieku młodzieńczym staje się nawet jeszcze ważniejszy. Brak autorytetu powoduje utratę poczucia bezpieczeństwa, wywołuje lęk.

Na to, jak bardzo potrzebny jest autorytet dla prawidłowego rozwoju dziecka, wskazuje choćby wyróżnienie wśród stylów wychowania rodzicielskiego (Dembo 1997), obok stylu autorytarnego (opartego na zaznaczaniu przewagi wychowawcy, jego władzy) oraz permisywnego (związanego z brakiem autorytetu), stylu autorytatywnego. Styl ten charakteryzuje się kierowaniem dzieci przy zachowaniu pozytywnych kontaktów emocjonalnych z dzieckiem, stawianiu czytelnych wymagań zaakceptowanych w drodze uzgodnień przez dziecko oraz uznaniem przez dziecko nadrzędnej roli rodziców i dobrowolnym podporządkowaniu się. Zdaniem E. Eriksona (1997) właściwe pełnienie roli rodziców (przyjęcie autorytatywnego stylu wychowania) prowadzi do rozwinięcia poczucia tożsamości u dziecka poprzez wyzwalanie u niego zaufania do świata i swoich możliwości, zezwalanie na samodzielność, udzielanie wsparcia przy doznawaniu porażek, dostrzeganie i podejmowanie inicjatyw dziecka.

Autorytet rodziców jest niezbędny, by chronić dziecko przed niebezpieczeństwami, których nie może ono jeszcze samodzielnie pokonać. Jednakże rodzice nie powinni używać swego autorytetu, by wykazywać władzę nad dzieckiem, zniewalać je i podporządkowywać sobie. Taki autorytet nazywa się zewnętrznym; jest to autorytet ujarzmiający, formalny, zależny od stanowiska, pozorny, fałszywy. Kojarzy się z tyranią, czyli okrutnym, bezwzględnym obchodzeniem się z kimś, wymuszaniem posłuszeństwa, narzucaniem swojej woli. Nie wypływa on z osobistych zalet czy zasług jego nosiciela lecz jest wynikiem wygórowanych ambicji i żądzy władzy. Taki autorytet prowadzi do zahamowania samodzielności, inicjatywy, tłumi wiarę we własne siły, wyzwala poczucie niższości, sprzyja rozwojowi bierności lub agresywności. Jego przeciwieństwem jest autorytet prawdziwy. Jest to autorytet wewnętrzny, wyzwalający, autentyczny, duchowy. Z kolei ten rodzaj autorytetu mobilizuje do działania, wysiłku i wytrwałości.

Autorytet nauczyciela

Autorytet nauczyciela z jednej strony wiąże się z jego fachowością, a więc kompetencjami w zakresie nauczania oraz reprezentowaniem trwałych wartości, takich jak: wartości poznawcze (wiedza, sprawiedliwość), wartości moralne (prawda, tolerancja); wartości estetyczne (piękno); wartości ontyczne (pokora). Z drugiej zaś strony związany jest z darzeniem nauczyciela przez wychowanka szacunkiem, z respektowaniem jego poleceń. Brak któregokolwiek z wymienionych składników powoduje, iż nie można mówić w danym przypadku o autorytecie. O autorytecie decyduje zespół cech, dzięki którym uczeń ulega wpływowi nauczyciela (Lejman 1984). Są to cechy, które uczniowie najbardziej cenią u nauczyciela.

Nauczyciel musi autorytet osiągnąć; nie jest on mu dany wraz z pełnioną funkcją. Zdobyciu autorytetu sprzyjają takie cechy i zachowania jak: aprobata i poszanowanie ucznia, życzliwość, cierpliwość (czyli miłość pedagogiczna), dobry kontakt emocjonalny z uczniami, otwarty i jasny sposób komunikowania, umiejętność panowania nad sobą, stałość w postępowaniu, przejrzystość i prawda w zachowaniach, fachowa i aktualna wiedza w zakresie nauczanego przedmiotu, orientacja w aktualnym obrazie świata, kompetencje pedagogiczne, mądre kierowanie przedsięwzięciami tak, by uczniowie uznali racje nauczyciela za własne.

Autorytetowi nauczyciela szkodzą takie cechy i zachowania, jak: impulsywność, niestałość, faworyzowanie, despotyczność, konfliktowość, niecierpliwość, poniżanie i zastraszanie uczniów itp.

W wielu publikacjach zaznacza się, że autorytet buduje się i że jest to proces żmudny i długotrwały. Nauczyciel, który osiągnął autorytet, musi go stale pielęgnować, musi unikać takich zachowań, które spowodowałyby utratę jego autorytetu.

Właściwy autorytet nauczyciela to autorytet wyzwalający, a więc zachęcający uczniów do działań, do twórczości, podsycający ich zapał do działania, zachęcający do wytrwałości w dążeniu do celu, a także prezentujący wzór do naśladowania (nie może to być jednak wzór niedościgły). Autorytet taki pozwala dzieciom nauczyć się odpowiedzialności, pomaga w rozwinięciu samokontroli i dyscypliny. Uważam za niewłaściwe łączenie autorytetu z ujarzmianiem, przymusem, bowiem cechy te pozostają w sprzeczności z istotą autorytetu, który opiera się na dobrowolnym podporządkowaniu. Autorytet prawdziwy, oparty na dobrowolnym podporządkowaniu się ze względu na odczuwany podziw, uznanie, to autorytet wewnętrzny, nazwany przez A. Bruhlmeiera (1993) autorytetem duchowym. Podporządkowanie się takiemu autorytetowi pozwala zachować poczucie wolności. Wówczas uczeń spostrzega nauczyciela jako osobę godną zaufania; przekonuje się, że rady i wskazówki nauczyciela służą jego interesowi i ułatwiają osiągnięcie sukcesu (Muszyński 1976).

Należy także zaznaczyć, iż nie ma autorytetów powszechnych, to znaczy nikt nie jest autorytetem jednocześnie we wszystkich dziedzinach; są natomiast autorytety w określonych dziedzinach (Bocheński 1992). Warto także za Bocheńskim (1993) mówić o autorytecie deontycznym, tj. autorytecie szefa, władzy i autorytecie epistemologicznym, autorytecie znawcy w jakiejś dziedzinie. Autorytet nauczyciela wiąże się z kompetencjami zarówno pedagogicznymi jak i fachowością w zakresie nauczanego przedmiotu; jest to zatem przede wszystkim autorytet epistemologiczny.

Zmienność autorytetu

To, co decyduje o autorytecie rodzica czy nauczyciela, zmienia się wraz z rozwojem dziecka. W rozpatrywaniu zagadnienia autorytetu należy wziąć pod uwagę właściwości rozwojowe osób, które stanowią stronę w relacji prowadzącej do powstania autorytetu. Można powiedzieć, iż wyjaśnienie autorytetu wymaga ujęcia diachronicznego*. Autorytety zmieniają się w toku życia jednostki, a także ulegają zmianom w rozwoju cywilizacyjnym.

Dla małego dziecka autorytetem jest ktoś, kto zajmuje określoną pozycję, pełni określoną funkcję związaną z zaspokajaniem potrzeb fizjologicznych i psychicznych dziecka. Z autorytetem tego rodzaju wiąże się poczucie niezbędności, niezastępowalności; autorytetem jest ktoś, kto wszystko może. Można powiedzieć, że autorytet tego rodzaju zostaje narzucony dziecku. W prawidłowo funkcjonującej rodzinie matka i ojciec przez długi okres stanowią wysoki i wyłączny autorytet dla dziecka, bowiem zaspokajają wszystkie jego potrzeby. Stanowią także filtr, przez który dociera do dziecka świat zewnętrzny; to rodzice decydują o rodzaju nie tylko pożywienia dla dziecka, rodzaju zabawek ale także o sposobie spędzania czasu czuwania przez dziecko, o zakresie i rodzaju kontaktów społecznych z innymi osobami. Współdziałanie nośnika i odbiorcy autorytetu przyjmuje w tym okresie postać prowadzenia i naśladowania. Dzięki temu dziecko zaspokaja swoje potrzeby i osiąga fizyczną samodzielność.

W miarę rozwoju dziecka, rola rodziny w zaspokajaniu jego potrzeb ulega systematycznym zmianom. W wieku przedszkolnym coraz więcej potrzeb zaspokajanych jest poza rodziną; dziecko pozostaje pod wpływem coraz większej liczby oddziaływań osób spoza rodziny. Rodzice nadal postrzegani są przez dziecko jako osoby, które wiele mogą, są mądre, posiadają wiele umiejętności i przewyższają we wszystkich dziedzinach możliwości dziecka. Jakkolwiek dziecko uważa, że rodzice nie ustępują pod względem wiedzy, mądrości i umiejętności innym dorosłym, to zauważa, że inni dorośli a nawet jego rówieśnicy odznaczają się wyraźnymi kompetencjami.

Powoli inne osoby zaczynają pełnić funkcję autorytetów w świecie dziecka. Pojawia się zjawisko parcjalności autorytetu (autorytetu w jakiejś dziedzinie) oraz istnienia wielu autorytetów w życiu dziecka.

Wyraźne ograniczenie zakresu autorytetu rodziców występuje w momencie pójścia dziecka do szkoły. Wówczas zaczyna ono cenić wyżej to, co mówi i robi nauczyciel niż to, o czym mówią rodzice. Od tego momentu zaczyna się modyfikowanie autorytetu rodziców; systematycznie postępuje ograniczenie zakresu ich autorytetu. Autorytet nauczyciela natomiast nie powstaje automatycznie ale stopniowo jest budowany w relacji z dzieckiem. Nauczyciel ma szansę stać się autorytetem w świecie dziecka. Uczniowie obdarzają zaufaniem kogoś, kto umie coś niezwykłego, kogo mogą podziwiać w jakiejś dziedzinie. Autorytet nauczyciela nie wynika jedynie z zajmowanej pozycji. Dla młodszych dzieci nauczyciel, który zasługuje na ich uznanie, szacunek to:

• ładny o miłej prezencji (cechy fizyczne),
• dobry, miły, uśmiechnięty (cechy psychiczne, zwłaszcza emocjonalne),
• wyrozumiały i pomagający (cechy społeczne).

We wczesnej adolescencji (gimnazjum) następuje dalsze ograniczanie autorytetu rodziców w wyniku porównywania ich z innymi dorosłymi (np. rodzicami swoich kolegów) i wiąże się z krytyczną oceną rodziców. Dziecko wie, że jest od rodziców zależne, ale dostrzega, że ich kompetencje są mniejsze w porównaniu z kompetencjami innych osób, a nawet jego własnymi (co jest uwarunkowane osiągnięciem w rozwoju intelektualnym poziomu możliwości człowieka dorosłego). Rodzice przestają być atrakcyjnymi partnerami w poszukiwaniu rozwiązań spraw nurtujących dorastającego. Rolę takich partnerów mogą pełnić nauczyciele. Pod koniec szkoły podstawowej uczniowie cenią u swoich nauczycieli takie cechy, jak:

• kompetencje pedagogiczne (umie wytłumaczyć),
• cechy osobowości (jest otwarty na problemy uczniów, opiekuńczy).

Posiadanie takich cech przez nauczyciela pomaga w budowaniu jego autorytetu.

Okres późnej adolescencji (liceum) przynosi dalsze zmiany. Autorytet rodziców ulega dalszemu ograniczeniu do tych spraw, w których rodzice mają rzeczywistą przewagę nad młodymi ludźmi. Może opierać się na ich pozycji społecznej, wzorowej postawie moralnej, bogatym doświadczeniu w jakiejś dziedzinie, żywym zainteresowaniu sprawami młodzieży i okazywaniem gotowości do pomagania w trudnych sprawach. Badania (Remmeres, Radler 1957) wykazały, że do rodziców młodzież nadal zwraca się o rady w sprawach osobistych, natomiast rad na temat ubioru, fryzury, relacji w grupie koleżeńskiej szuka u rówieśników. W okresie tym nauczyciel ma szansę stać się autorytetem. Uczniowie gimnazjum i liceum zwracają uwagę na następujące cechy nauczyciela:

• jest w stanie zaufać uczniom (cechy osobowości),
• podejmuje rozmowy z uczniami (kompetencje komunikacyjne),
• rzetelnie przekazuje wiedzę, stawia wymagania (kompetencje pedagogiczne).

Nauczyciel powinien wiedzieć, że młodzież jest niezwykle krytyczna, zwłaszcza wobec dorosłych, i z trudnością wchodzi z kimś w relacje budujące autorytet; krytycznie ocenia zarówno kompetencje poznawcze jak i moralne; często porzuca rozpoczęty proces budowania autorytetu, szybko zniechęca się. Wiele badań prowadzonych przez pedagogów (Baniak, Mariański) pokazuje, że młodzież jest nieufna wobec zastanych autorytetów. Poszukuje jednakże autorytetów, które stanowiłyby punkt odniesienia dla jej poglądów, które mogłaby darzyć szacunkiem i podziwiać, a które równocześnie dawałyby poczucie pewności i bezpieczeństwa. Okazuje się, że taką osobą jest dla współczesnej młodzieży papież Jan Paweł II, który prezentował postawę pełną ofiarności i żarliwego zaangażowania w sprawy młodzieży, wykazywał poszanowanie każdego człowieka, posiadał kompetencje prowadzenia dialogu.

Stopniowo w toku rozwoju młodzi ludzie stając się relatywistami i są skłonni usprawiedliwiać niedoskonałości swoich bohaterów, ale nadal poszukują autorytetów bez skazy w jakiejś dziedzinie. Często role takie pełnią te osoby, które odpowiadają na pytania egzystencjalne stawiane przez młodzież, związane z budowaniem tożsamości; są to pytania o to kim jestem, dokąd zmierzam, jak żyć. Autorytetem staje się ktoś, kto potrafi być przewodnikiem duchowym. Może nim zostać nauczyciel, poeta, ale i przywódca sekty.

W ontogenezie następuje zatem przejście od autorytetu z nadania, autorytetu totalnego, niepodważalnego, poprzez autorytety parcjalne, zależne od kompetencji, autorytety wybierane przez dziecko, do poszukiwania autorytetów będących duchowymi przewodnikami. Zawsze jednak prawdziwy autorytet oparty jest na autonomii obu podmiotów i na ich współdziałaniu. Związany jest z tendencją do modelowania swojego sposobu myślenia pod wpływem osoby uznanej przez autorytet (Żebrowska, Łuczyńska 1969).

Podobny kierunek zmian w zakresie autorytetu obserwujemy w związku z przemianami cywilizacyjnymi. Historycznie najwcześniejsze były społeczne autorytety z nadania.

Dla współczesnego człowieka coraz ważniejsze staje się znalezienie do roli autorytetu kogoś, kto sprawując "rząd dusz", pokaże, do czego warto dążyć.

***

Prof. dr hab. Maria Kielar-Turska - Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagielloński

* diachronia - następstwo procesów lub zjawisk w czasie

Literatura:

• Badura E. (1981), Emocjonalne uwarunkowania autorytetu nauczyciela. Warszawa: WSiP.
• Bocheński J. (1992), Sto zabobonów.
• Bocheński J. (1993), Co to jest autorytet, [w:] Logika i filozofia. Wybór pism. Warszawa, s. 187-324.
• Bruhlmeier A. (1993), Edukacja humanistyczna. Kraków: Impuls.
• Dembo M.H. (1997), Stosowana psychologia wychowawcza. Warszawa: WSiP.
• Erikson E. (1997), Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
• Jazukiewicz I. (1999), Autorytet nauczyciela. Kraków: Impuls.
• Jougan A. (1948), Słownik kościelny łacińsko-polski. Miejsce Piastowe: Michalineum.
• Lejman M. (1984), Autorytet nauczyciela-wychowawcy. "Ruch Pedagogiczny" nr 1.
• Maslow A. (1978), Obrona i rozwój, [w:] Przełom w psychologii. Warszawa: Czytelnik, s. 303-324.
• Muszyński H. (1976), Zarys teorii wychowania. Warszawa: PWN.
• Schepens J. (1992), Autorytet wychowawców. "Communio" nr 3.
• Sillamy N. (1995), Słownik psychologii. Katowice: Książnica.
• Szymczak M. (red.), (1978), Słownik Języka Polskiego. Warszawa: PWN.
• Żebrowska M., Łuczyńska B. (1969), Problem autorytetu rodziców w świetle badań nad nieletnimi z zakładów wychowawczych i poprawczych. "Psychologia Wychowawcza" nr 4.