Sylwetka Prymasa Polski - Józefa Kowalczyka

Ojciec Święty Benedykt XVI mianował dziś dotychczasowego Nuncjusza Apostolskiego w Polsce abp. Józefa Kowalczyka, arcybiskupem metropolitą gnieźnieńskim, któremu przysługuje tytuł Prymasa Polski.

Abp Józef Kowalczyk jest wybitnym watykańskim dyplomatą. Był nuncjuszem apostolskim pełniącym ten urząd najdłużej w jednym kraju. Do jego zasług należy m. in. doprowadzenie do podpisania konkordatu z Rzecząpospolitą Polską, który uznaje się za jeden ze wzorcowych oraz dokonanie reformy struktur Kościoła w Polsce na niespotykaną dotąd skalę. Swą formację intelektualną i sposób myślenia o Kościele kształtował obserwując obrady Soboru Watykańskiego II.

Józef Kowalczyk urodził się 28 sierpnia 1938 w Jadownikach Mokrych koło Tarnowa, jako syn Stanisława i Katarzyny.

W 1956 r. Rozpoczął studia i formację duchową w Wyższym Seminarium Duchownym „Hosianum” w Olsztynie. Święcenia kapłańskie przyjął 14 stycznia 1962 z rąk biskupa warmińskiego Józefa Drzazgi. Pierwsze doświadczenia duszpasterskie zdobywał jako wikariusz w parafii Świętej Trójcy w Kwidzynie.

O tym, że Józef Kowalczyk był wybijającym się młodym księdzem, świadczyła decyzja podjęta przez jego przełożonych o oddelegowaniu go na dalsze studia do Rzymu. Jednak w wyjeździe początkowo przeszkodziła mu komunistyczna bezpieka, odmawiając wydania paszportu. Dlatego w październiku 1963 r. rozpoczął studia w zakresie prawa kanonicznego w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. 24 lutego 1965 r. udało mu się wyjechać do Rzymu, aby kontynuować studia na Wydziale Prawa Kanonicznego słynnego Papieskiego Uniwersytetu Gregoriańskiego.

W Rzymie skończył też kurs kanonicznej praktyki administracyjnej przy Kongregacji Soboru (dzisiaj kongregacja ds. duchowieństwa), a od 1967 r. podjął współpracę z Sekretariatem Generalnym Synodu Biskupów oraz uczęszczał na specjalne studium przy Tajnym Archiwum Watykańskim (ukończone dyplomem archiwisty).

W 1968 r. uzyskał tytuł doktora prawa kanonicznego. W tym samym roku rozpoczął Studium w Rocie Rzymskiej, zakończone tytułem adwokata Roty Rzymskiej (1971). Podjął pracę w Najwyższym Trybunale Apostolskim Roty Rzymskiej w charakterze obrońcy węzła małżeńskiego. Ważnym w tym okresie dla ks. Kowalczyka była także możliwość bezpośredniego przyglądania się obradom i debatom związanym z ostatnią sesją Soboru Watykańskiego II.

Dzięki swym wybitnym zdolnościom rozpoczął 19 grudnia 1969 r. stałą pracę w Kongregacji ds. Dyscypliny Sakramentów. W tym czasie stawiał także pierwsze kroki w dyplomacji Stolicy Apostolskiej. Towarzyszył abp. Luigi Poggi, nuncjuszowi apostolskiemu do spraw specjalnych, w podróżach do Polski (1976-1978) i wszedł w skład Zespołu Stolicy Apostolskiej ds. Stałych Kontaktów roboczych z przedstawicielami rządu PRL.

W Rzymie 16 października 1978 r. zastał go wybór kard. Karola Wojtyły na Stolicę Piotrową.

18 października, zaledwie w dwa dni po wyborze Jana Pawła II, ks. Kowalczyk został wezwany do watykańskiego Sekretariatu Stanu, gdzie powierzono mu zorganizowanie polskiej sekcji tego urzędu. Na tym stanowisku spędził 11 lat.

W 1978 został ponadto mianowany przez Sekretarza Stanu kard. Jeana Villota przewodniczącym Komisji ds. Publikacji pism i przekładów obcojęzycznych dzieł Karola Wojtyły z okresu przed wyborem na Papieża. Jednocześnie był redaktorem naczelnym polskojęzycznego wydania czternastu tomów nauczania Jana Pawła II. W 1981 r. został członkiem Rady Administracyjnej Fundacji Jana Pawła II. Jako kierownik Sekcji Polskiej Sekretariatu Stanu, brał udział w licznych zagranicznych pielgrzymkach Ojca Świętego Jana Pawła II.

17 lipca 1989 r. Stolica Apostolska i Polska Rzeczpospolita Ludowa przywróciły stosunki dyplomatyczne na szczeblu nuncjatury apostolskiej i ambasady. W ślad za tym kolejnym rozdziałem w życiu ks. Kowalczyka była nominacja na Nuncjusza Apostolskiego w Polsce, którą uzyskał od Jana Pawła II w Castel Gandolfo 28 sierpnia 1989 r. Święceń biskupich udzielił mu osobiście Jana Paweł II 20 października 1989 r. w Bazylice św. Piotra.

„Tobie, biskupie Józefie, zostało powierzone objęcie historycznej misji w Nuncjaturze Apostolskiej w Warszawie, jednej z pierwszych założonych przez Stolicę Piotrową. Przerwana – jak wiadomo – w bardzo smutnych okolicznościach pięćdziesiąt lat temu, ta misja zostaje dziś podjęta jako znak nadziei” – mówił wówczas Jan Paweł II.

Jako dewizę posługi biskupiej abp Kowalczyk wybrał słowa: „Fiat voluntas Tua” (Bądź wola Twoja). W liście dziękczynnym za udzielenie sakry, napisał: „Mam pełną świadomość zaufania, jakim zostałem obdarzony, oraz obowiązków, jakie przede mną stawia nowe powołanie w Kościele. Za przykładem Maryi, Matki Chrystusa i Matki Kościoła, odpowiadam na to wezwane słowem fiat – i Jej całą tę posługę zawierzam”. W herbie biskupim obok krzyża, pastorału i gwiazdy symbolizującej Maryję, abp Kowalczyk umieścił pług. Tym samym nawiązał do swych wiejskich korzeni (pochodzi z Jadownik Mokrych, leżących 30 km od Tarnowa).

Jako główne zadania dla pierwszego po II wojnie światowej nuncjusza apostolskiego w Polsce Jan Paweł II wyznaczył mu m. in. wynegocjowanie i podpisanie konkordatu oraz przeprowadzenie nowego podziału administracyjnego Kościoła w kraju.

Do Polski abp Józef Kowalczyk powrócił 23 listopada 1989 r. W drodze z Rzymu do Ojczyzny towarzyszył nowemu nuncjuszowi abp Bronisław Dąbrowski, sekretarz generalny Konferencji Episkopatu Polski. Na lotnisku Okęcie abp. Kowalczyka powitał Prymas Polski kard. Józef Glemp. W przemówieniu powitalnym abp Kowalczyk zaznaczył, że ma świadomość tego, „jaka przeszłość i jakie dziedzictwo” jest związane z powierzoną mu posługą, a także wysiłków Episkopatu Polski w kierunku normalizacji stosunków ze Stolicą Apostolską.

Arcybiskup Kowalczyk rozpoczął uroczyście misję apostolską w Polsce podczas Mszy św. w warszawskiej archikatedrze św. Jana Chrzciciela 26 listopada 1989 r. Listy uwierzytelniające nowy nuncjusz apostolski w Polsce złożył ówczesnemu prezydentowi Wojciechowi Jaruzelskiemu 6 grudnia 1989 r. w Warszawie.

Zgodnie z wielowiekową tradycją i zwyczajami międzynarodowymi nuncjusz apostolski w Polsce jest z urzędu dziekanem korpusu dyplomatycznego. Jako nuncjusz apostolski corocznie przewodniczy Mszy św. koncelebrowanej w rocznicę inauguracji pontyfikatu, a jako dziekan Korpusu Dyplomatycznego w pierwszych dniach nowego roku składa życzenia Głowie Państwa polskiego. Oficjalnie żegna też w Nuncjaturze Apostolskiej ambasadorów kończących swoją misję w Polsce.

Jednym z pierwszych kroków nowego nuncjusza było doprowadzenie do przywrócenia Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego w 1991 r.

Wśród największych zasług ponad 20-letniej posługi abp. Kowalczyka jako nuncjusza w Warszawie, wymienić można podpisanie 28 lipca 1993 r. przezeń Konkordatu między Rzecząpospolitą Polską a Stolicą Apostolską. Polski konkordat – który uważany jest za wzorcowy dla innych analogicznych umów w tym regionie Europy – bazuje na wypracowanej przez Sobór Watykański II zasadzie wzajemnej autonomii instytucji państwowych i kościelnych. Uznaje też osobowość prawną Kościoła katolickiego i ważność prawną ślubów kościelnych. Niestety, ze względu na zmianę rządu (na lewicowy), do jakiej wkrótce potem doszło, ratyfikacja tego ważnego dokumentu prawa międzynarodowego nastąpiła dopiero 23 lutego 1998 r.

Konkordat ze Stolicą Apostolską otworzył też możliwość przyznania analogicznych regulacji (w formie ustaw) innym Kościołom obecnym na ziemi polskiej, przez co stał się ważnym instrumentem promocji wolności religijnej na polu ekumenicznym.

Abp Kowalczyk jako nuncjusz apostolski przygotował (wraz z komisją polskiego Episkopatu) całościową reorganizację kościelnych struktur administracyjnych w Polsce. Dokonana została bullą papieską „Totus Tuus Poloniae populus” z 25 marca 1992. Dzieło to było kontynuowane w kolejnych latach: 1996, 2004 i 2009. Była to najszersza reforma struktur kościelnych w Europie w okresie powojennym. Jej podstawową ideą było – jak to definiował sam nuncjusz: „zbliżenie biskupów do wiernych”, drogą wprowadzenia mniejszych jednostek administracyjnych, nie przekraczających na ogół miliona wiernych. Rozwiązana też została unia personalna Warszawy i Gniezna, nie mająca już uzasadnienia w warunkach wolnej Polski.

Doceniając rangę tej reformy Jan Paweł II podsumował ją w 2002 r w następujących słowach: „Szczególną radością napawa mnie fakt, że pozwoliła ona na skuteczniejsze działanie kurii biskupich oraz pełniejszą współpracę diecezji ze wspólnotami życia konsekrowanego i rozwojem duszpasterstw specjalistycznych”.

Abp Józef Kowalczyk brał udział w przygotowaniach i towarzyszył w pielgrzymkach do Polski Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II w latach: 1991, 1995, 1997, 1999 i 2002 oraz Benedyktowi XVI w 2006 r.

Bardzo ważnym i znamiennym w skutki wątkiem posługi każdego nuncjusza, w tym abp. Kowalczyka jest prowadzenie specjalnych, tajnych konsultacji, które służą wyłonieniu kandydatów na biskupów. Ich owocem jest przygotowanie za każdym razem tzw. Terno, które przekazywane jest Stolicy Apostolskiej. Zdecydowana większość pełniących swój urząd polskich biskupów, została mianowana przez papieży Jana Pawła II i Benedykta XVI w ślad za konsultacją przeprowadzoną przez abp. Kowalczyka.

Rolą nuncjusza jest także towarzyszenie pracy Konferencji Episkopatu Polski, szczególnie w dziedzinie współpracy ze Stolicą Apostolską czy kształtowania stosunków z państwem. Nuncjusz nie będąc członkiem Konferencji nie bierze udziału w jej decyzjach, ale – jak potwierdzają poszczególni polscy biskupi – doradczy głos nuncjusza Kowalczyka miał w naszych realiach duże znaczenie.

Przez lata dał się on poznać jako konsekwentny inspirator i zarazem obrońca linii wyznaczonej współczesnemu Kościołowi przez nauczanie Soboru Watykańskiego II. Nuncjusz był zawsze też bardzo konsekwentnym obrońcą zasady autonomii Kościoła od sfery politycznej, co znalazło kilkakrotnie wyraz w krytyce tych działań ugrupowań bądź mediów katolickich, których działania zmierzały do związania Kościoła z określoną formacją polityczną.

Sam nuncjusz Kowalczyk – pełniąc swą misję dyplomatyczną z ramienia Stolicy Apostolskiej – był też bardzo otwarty w utrzymywaniu bezpośrednich kontaktów z niemal wszystkimi liczącymi się środowiskami kościelnymi, kulturalnymi czy intelektualnymi w Polsce. Kierowana przezeń Nuncjatura przy Alei Szucha w Warszawie stała się gościnnym domem nie tylko dla członków Korpusu Dyplomatycznego, wobec którego nuncjusz pełni funkcję dziekana, ale i dla liczących się środowisk w Polsce.

Charakterystyczny dla stylu posługi abp Kowalczyka jest fakt, że na publicznych spotkaniach w Nuncjaturze, chociażby z okazji rocznic pontyfikatu, zobaczyć można było polityków czy ludzi wszystkich opcji, bez wyróżniania kogokolwiek. Rolę nuncjusza zauważało się w budowaniu atmosfery jedności ponad wszelkimi podziałami. Było to chyba jedyne takie miejsce w wolnej Polsce.

Jednocześnie jako swe dodatkowe zadanie abp. Kowalczyk przyjął troskę o rozwój życia zakonnego i konsekrowanego w Polsce. Jest na tym polu bardzo aktywny. W każdej wolnej chwili wizytuje różnorodne zgromadzenia zakonne, uczestnicząc w istotnych dla nich chwilach, służąc opieką i radą. W ciągu 20 lat urzędowania złożył 210 wizyt w zgromadzeniach męskich i ponad 120 wizyt w zgromadzeniach żeńskich.

Ponadto bardzo wiele podróżuje po całej Polsce wizytując poszczególne diecezje, uczestnicząc w konsekracjach biskupich, posłudze sakramentalnej, dniach skupienia różnorodnych środowisk itp. Takich wizyt w różnych polskich miastach abp Kowalczyk odbył już ok. 700, czyli średnio ponad 2 miesięcznie. Można być pewnym, że wiedza o Polsce i tutejszym Kościele, przekazywana przezeń Stolicy Apostolskiej, nie opiera się wyłącznie na dokumentach przysyłanych do Nuncjatury, ale poparta jest bezpośrednią znajomością stanu rzeczy w terenie.

Trzeba także zauważyć duży wkład nuncjusza Kowalczyka w ustanowienie sześciu wydziałów teologicznych w strukturach uniwersytetów państwowych w Polsce jak i przy przekształceniu Akademii teologii Katolickiej w Warszawie w Uniwersytet kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz Papieskiej Akademii teologicznej w Krakowie w Uniwersytet papieski Jana Pawła II.

Nuncjusz wykazuje też dużą aktywność w działalności dobroczynnej. W swych rodzinnych Jadownikach Mokrych zainicjował zbudowanie doskonale prosperującego Ośrodka Opiekuńczo-Rehabilitacyjnego dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, z którego korzysta 86 osób, a kolejne 100 znalazło tu zatrudnienie. Wmurowanie kamienia węgielnego pod budowę odbyło się w 1999 r. a otwarcie nastąpiło w 2003 r. Ośrodkowi towarzyszy specjalna Izba Pamięci dedykowana Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II.

W uznaniu swych zasług abp Kowalczyk otrzymał doktoraty honoris causa: Akademii Rolniczej w Krakowie (1999), Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego (2000), Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II (2001) i Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego (2004).

Abp Jozef Kowalczyk był najdłużej urzędującym w jednym kraju dyplomatą watykańskim. Jego posługa jako Nuncjusz Apostolskiego w Polsce trwała niemal 21 lat.