Cystersi i kronikarz

W dokumentach miejsce, które wybrano pod budowę klasztoru określano jako Brynsich, Bryszyn lub Brzeźnica - dziś nazwę tę nosi przepływająca przez miasto rzeczka. Wokół kompleksu mnisi zorganizowali osadę o nazwie Andreovia, czyli "Droga św. Andrzeja", która później przekształciła się w Jędrzejów (Nazwa ta kojarzona jest także z opatem Jędrzejem). W 1210 roku odbyła się konsekracja kościoła, noszącego wezwanie Wniebowzięcia NMP. Dokonał jej biskup krakowski Wincenty Kadłubek. W latach 70-tych XV wieku na miejscu pierwszej, cysterskiej świątyni wybudowano nową i nadano jej plan krzyża łacińskiego, dlatego dziś obejrzeć można jedynie model romańskiego kościoła oraz zachowane partie murów (wraz z portalem, choć bez tympanonu), wieży i kilka dekoracyjnych elementów architektonicznych, np. w kaplicy przylegającej do północnego - wschodniego ramienia transeptu. W czasie XV-wiecznej przebudowy przekształcono również budynki klasztorne z krużgankami.

Kolejnych dużych zmian dokonano w wyglądzie kościoła w XVIII wieku. Zyskał on wtedy m. in. piękną, dwuwieżową fasadę (co ciekawe ślepą i dobudowaną od strony prezbiterium) oraz barokowe wyposażenie, a sklepienie ozdobił polichromią Andrzej Radwański. Przedstawia ona sceny z dziejów zakonu cystersów.

W polu centralnym ołtarza głównego umieszczono rzeźbiarską grupę "Wniebowzięcia NMP", której przedłużenie stanowi wizerunek Trójcy św. otoczonej aniołkami i obłokami "przylepiony" do ściany powyżej. Stanowi to dobry przykład barokowego zacierania granic między różnymi dziedzinami sztuk, w tym wypadku między małą i dużą architekturą oraz rzeźbą. Po bokach ołtarza na tle kolumn stoją figury śś. Piotra i Pawła, a na gzymsie śś. Wojciecha i Bernarda z Clairvaux. Tabernakulum jest dziełem augsburskiego warsztatu Kaspra Ksawerego Stipeldeya. Na uwagę zasługują wspaniałe stalle z 1731 roku, ozdobione złoceniami oraz miniaturowymi widokami różnych miejscowości związanych z cystersami. Spostrzegawcze oko może odnaleźć na nich również podobizny tak egzotycznych stworzeń jak papuga oraz kolorowa ważka.

Zwiedzając kościół warto obejrzeć wczesnogotycki nagrobek płytowy kasztelana krakowskiego Pakosława z Mstyczowa z 1319 roku oraz ostrołukowy portal, ozdobiony renesansową polichromią na krużgankach.

Opactwo jędrzejowskie rozsławiła postać Wincentego Kadłubka, który po rezygnacji z biskupstwa krakowskiego wstąpił do tutejszej wspólnoty w 1218 roku. W klasztorze przebywał do swojej śmierci w 1223 roku i tutaj został pochowany. Istnieją przypuszczenia, że to tutaj spisał czwartą część swojej "Kroniki polskiej". Do jego grobu pielgrzymowali m. in. królowie Kazimierz Wielki i Kazimierz Jagiellończyk, Jan Długosz oraz kanclerz Jan Zamojski. Kult biskupa rozwinął się szczególnie mocno w XVII w. W 1633 roku wystawiono jego relikwie i wzniesiono ołtarz na jego grobie. Proces beatyfikacyjny rozpoczął się w 1680 roku, kult został jednak zatwierdzony dopiero w 1764 roku. Wtedy jego szczątki przeniesiono na Wawel do kaplicy biskupa Tomickiego. W 1779 roku przy południowej stronie nawy kościoła w Jędrzejowie wzniesiono kaplicę dedykowaną bł. Wincentemu. Znajduje się w niej jego relikwiarz, a na sklepieniu namalowano sceny z jego życia. Warto wspomnieć o tym, że Kadłubek wprowadził w Polsce zwyczaj palenia wiecznej lampki przed Najświętszym Sakramentem. W jego ikonografii wątek ten jest często spotykany.

Opactwo cystersów w Jędrzejowie słynie również z unikatowych organów. Skonstruował je w latach 1745 - 1754 organmistrz Józef Sitarski. Instrument posiada 4 manuały, 42 głosy, a jego kute w brązie klucze rejestrowe są jedynymi w Europie. Prospekt organowy jest zakomponowany po linii falistej i ozdobiony m. in. figurami przedstawiającymi króla Dawida oraz św. Cecylię. Co roku w Jędrzejowie odbywają się letnie koncerty.

Do innych atrakcji Jędrzejowa należy Muzeum im. Przypkowskich z niezwykle bogatą kolekcją zegarów.