Szczodraki - na Trzech Króli

Dawniej na Kielecczyźnie na Trzech Króli dawano dzieciom szczodraki, czyli słodkie bułki. Był to także podarek dla kolędników. W innych regionach kraju szczodraki nadziewano mięsem, kapustą lub serem; wypieki miały różne kształty.

Jak mówi Janina Skotnicka kierująca Działem Sztuki Ludowej Muzeum Narodowego w Kielcach szczodrymi dniami nazywano zamiennie gody lub dwunastnicę, czyli okres od Bożego Narodzenia do Trzech Króli. W tym czasie starano się ograniczyć pracę, wykonywano tylko niezbędne czynności. Czas spędzano na śpiewaniu kolęd i odwiedzinach.

Gdy skończyły się świąteczne ciasta, zwyczajowo wypiekano szczodraki, czyli słodkie pieczywo w kształcie rogalików. Obdarowywano nim przede wszystkim chrześniaków i inne dzieci, a także gości i kolędników.

Według Skotnickiej szczodraki to bardzo dawny zwyczaj. Gdy pod koniec XIX wieku Oskar Kolberg go opisywał, na Kielecczyźnie znali go tylko najstarsi ludzie.

Ten rodzaj pieczywa obrzędowego zachował się jeszcze w tradycji Solca nad Wisłą (Mazowieckie). Tam także słodkie ciasteczka rozdaje się dzieciom w Trzech Króli.

Przepis na szczodraki z Solca:

• 60 dag drożdży
• 1 kg mąki
• 25 dag tłuszczu
• 3 łyżki cukru
• 1 szklanka śmietany
• 1 szklanka mleka

60 g drożdży trzeba rozpuścić z niewielką ilością ciepłej wody i łyżką cukru. Gdy drożdże wyrosną, dodać pozostałe składniki: 1 kg mąki, 1 kostkę (250 g) tłuszczu, 3 łyżki cukru, szklankę śmietany oraz szklankę mleka. Wszystko wymieszać, a następnie dodać trzy białka jajek i jeszcze raz wymieszać. Trzeba poczekać, aż ciasto wyrośnie, podzielić na mniejsze kawałki i uformować np. spiralki lub kółeczka. Następnie piec w temperaturze 180-200 stopni przez 20-30 minut, aż będą miały złoty kolor.

Szczodraki miały swoją symbolikę - pieczono je takie, jaki był miniony rok. Gdy był urodzajny, lepiono duże rogale z białej mąki nadziewane serem, farszem mięsnym lub kapustą z grzybami. Jeśli zaś rok był biedny, bułeczki były malutkie, z mieszanej mąki, często bez nadzienia.

Szczodraki miały też kształt podkowy, precelka, rogala, okrągłej lub podłużnej bułeczki. Przygotowywano je z najlepszej mąki, czasem nadziewano, np. kapustą kiszoną lub serem. Zależnie od regionu pieczono je na Wigilię, na Nowy Rok lub na Trzech Króli - jednym słowem na dzień, kiedy spodziewano się kolędników.

W wielu domach 1 stycznia stały na stołach miski pełne bułeczek szczodrakowych, aby kolędnicy, którzy odwiedzali tego dnia dom, mieli się czym poczęstować.

Na Podhalu w tzw. szczodry wieczór, czyli w wigilię Trzech Króli, chłopcy w niewielkich grupkach chodzili po wsi po kolędzie, czyli po tzw. szczodrakach. Stojąc za oknem lub za progiem izby miarowo uderzali laskami i głośno śpiewali. Gospodarze wkładali im za to do toreb bułki szczodrakowe, za co kolędnicy dziękowali, życząc zdrowia, szczęścia i jak największych zbiorów w polu i przychówku w oborze.