Kilar nasz narodowy

Wojciech Kilar 17 lipca 2012 r. kończy 80 lat, ale jubileusz zaczęto fetować już w maju na Jasnej Górze. Trwa ciąg wielkich muzycznych wydarzeń, m.in. urodzinowa "Noc Kilara". Tak jak rok 2010 z racji rocznicy urodzin Chopina był Rokiem Chopinowskim, tak ten należy do Kilara. To wcale nie nadużycie. Po prostu - inna epoka

Można pisać o nim "na kolanach", ja zapytałam o opinię innych ludzi. - Wielki - mówi kompozytor Michał Lorenc. - Piękny człowiek - podkreśla przewodnicząca Krajowego Sekretariatu Ochrony Zdrowia "Solidarności" Maria Ochman. Deszcz nagród, jaki spadł na kompozytora, przyznanie mu doktoratów honoris causa i Orła Białego, przysłania dziś to, że był on w 1989 r. laureatem Nagrody Artystycznej Komitetu Kultury Niezależnej NSZZ "Solidarność". To nie jest przypadek, że właśnie te dwie wspomniane cechy skupia w opinii o Kilarze dyrektor naczelny i artystyczny Filharmonii Narodowej w Warszawie Antoni Wit. Zna Kilara jak mało kto. Przez 17 lat kierował Narodową Orkiestrą Symfoniczną Polskiego Radia w Katowicach i dokonał wielu prawykonań jego utworów. Uważa, że nazwisko Kilara zapisało się w historii muzyki na zawsze. Podkreśla, że jest człowiekiem niezwykłej skromności. Dodaje też, że jest bardzo religijny i sprawy wiary traktuje niezmiernie poważnie. - Bardzo uczciwy, prawy człowiek. Piękna cecha - zauważa Wit.

Ludzie, słuchając skomponowanej przez Kilara cudownej wokalizy z filmu "Dziewiąte wrota", ze wzruszenia... płaczą. Jan Paweł II po wysłuchaniu "Missa pro pace" był tak poruszony, że potem napisał do Kilara list z gratulacjami i podziękowaniem. Coś jeszcze dodać? Wystarczy.

"Przyszedłem, spróbowałem. I jest słodki"

Czy na tworzenie muzyki związanej ze sferą wiary miał wpływ jakiś przełom w jego życiu? Dotąd mówił o motywie narodowym.

- Pierwszym utworem religijnym była "Bogurodzica", która wiąże się zarówno z Maryją, jak i z naszą historią. To się zaczęło w 1975 r. Nigdy nie miałem problemów z wiarą, różnie natomiast bywało z surowym praktykowaniem. Lubiłem chodzić do pustego kościoła. Regularne uczęszczanie związane jest z moją obecnością na Jasnej Górze, dokąd trafiłem dzięki mojemu koledze Jerzemu Dudzie-Graczowi. Zadziałał też przykład mojej żony, która do kościoła chodziła systematycznie i nigdy mnie na siłę nie "zapędzała". Dawała za to przykład. Była osobą bardzo wierzącą. I bardzo dobrze, bo dzięki temu mój prawdziwy powrót do Kościoła był rzeczywiście trwały - podkreśla Kilar.

Co mu dał ten powrót jako człowiekowi? - Wszystko. Bóg jest wszystkim. Psalm mówi "Przyjdźcie, spróbujcie, jak słodki jest Pan" (por. 34, 9). Przyszedłem, spróbowałem. I jest słodki. Na to odpowiedź dał psalmista. Kompozytor pracuje od dłuższego czasu nad Psalmem 136. Marzy mu się półgodzinny utwór o rozmiarach symfonii. - Ten psalm jest dla mnie fascynujący przez repetycyjność - przyznaje Kilar. Uważa, że repetycyjność jest cechą muzyki drugiej poł. XX wieku. - I jeśli to półwiecze wniosło coś do muzyki, to głównie właśnie repetycyjność - podkreśla. Jego zdaniem, dokonało się to pod wpływem religii i takich form, jak Różaniec, litania, psalmy, opowieści biblijne, np."Śpiew młodzianków w piecu ognistym", gdzie też są wielokrotnie powtarzane te same słowa. - Fascynuje mnie połączenie wiary ze sprawami czysto muzycznymi - dodaje kompozytor.

Rzadko mu się zdarzało napisać coś "od ręki". Któryś z kolegów, zafascynowany żywiołowością "Krzesanego", powiedział, że pewnie "machnął go od ręki", bo gdy się słucha tego utworu, można odnieść wrażenie, że sam się skomponował. A on pracował nad "Krzesanym" przez 8 miesięcy! Wszystko najpierw zaczyna się w głowie. Nawet gdy leniuchuje i zamyka oczy, pod powiekami pojawiają się czarne punkciki nut. Potem, brzdąkając na fortepianie, zamienia pomysły na dźwięki. I w końcu komponuje - niezmiennie na papierze nutowym, za pomocą ołówka i korzystając z pozostającej w pogotowiu gumki "myszki". Elektronika jest dla niego za zimna, nie ma duszy.

- Problemem jest, jak skomponować utwór, żeby prowadził do dobra, miłości i piękna. A to wymaga ogromnego skupienia, często samotności - podkreśla. Komponowanie muzyki filmowej traktował jako zajęcie dodatkowe. Tworzył ją, żeby "nie zdziczeć" od pustelnictwa, bo pisanie do filmu wymusza kontakt z reżyserem i wyjście do ludzi.

W muzyce największą wagę przywiązuje do formy. Wydaje mu się, że w jego utworach właśnie forma jest najważniejsza, mimo że często przesłania ją wiele detali, np. szczegóły instrumentacyjne.

Właściwie mógłby się pod tymi słowami z wiersza Miłosza o Wilnie podpisać. Ale dotyczyłyby Lwowa, gdzie się w 1932 r. urodził i spędził pierwsze kilkanaście lat życia. A gdy jego rodzinne miasto znalazło się poza granicami Polski, w 1945 r. repatriował się wraz z rodziną najpierw do Rzeszowa, potem do Katowic. We wspomnieniach zachował krajobraz przepięknego polskiego miasta i ból, że nie należy ono już do Polski.

Byłam zaskoczona lwowskim pochodzeniem Kilara, który głównie eksponował swoje przywiązanie do Śląska. Tak jakby chciał wyprzeć chłopięce wspomnienia. I to beztroskie bieganie z procą, i chwile tak bardzo bolesne, że pozostają otwartą raną na całe życie. Jak widok otwartych przez Niemców "do zwiedzania" więzień przy ul. Łąckiego i u "brygidek", gdzie Rosjanie przez dwa lata okupacji miasta dokonywali egzekucji polskiej ludności. Tych zbryzganych krwią ścian nie sposób zapomnieć…
- Od wyjazdu z Lwowa tam nie byłem, choć koncerty mojej muzyki we Lwowie się odbywają. Boję się zbyt przykrych wzruszeń i konfrontacji wspomnień z rzeczywistością. Pamiętam, jaki Lwów był kiedyś. Nie ma tego Lwowa, nie ma tych ludzi, tej atmosfery duchowej i kulturowej. Miałem nawet kiedyś sen, że chodzę po Lwowie i cały czas płaczę.

Lwów Kilara można pozbierać z okruchów wspomnień. Z obrazków takich jak ten, gdy babcia prowadzi go za rękę do kościoła. Lekcji fortepianu w szkole panien Reiss. Wieczornych rozmów rodziców o teatrze, bo choć ojciec był lekarzem, rzadko nawiązywał do swojej pracy. Ojciec i matka - aktorka dramatyczna Neonilla Kilar - kierowali rozmowy na temat sztuki. Toteż wyniósł z domu przekonanie, że sztuka w życiu jest najważniejsza. Uważa, że piękno stanowi dla człowieka pocieszenie.
Zastanawiam się, czy "Polonez" skomponowany do filmu Andrzeja Wajdy "Pan Tadeusz", który od wielu lat wygrywa na studniówkach z polonezem Ogińskiego "Pożegnanie Ojczyzny", nie powinien w przypadku Kilara mieć podobnego tytułu. To sielskie-anielskie wspomnienie polskich Kresów jest pożegnaniem świata, który się skończył i pozostał tylko we wspomnieniach nie tylko Mickiewicza, ale i Kilara. A "Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie Święty i czysty, jak pierwsze kochanie" - jak pisał Mickiewicz gdzieś "na paryskim bruku".

Wdzięczny Śląskowi

Odbierając w czerwcu tego roku doktorat honoris causa Uniwersytetu Śląskiego, odebrał też honorowe członkostwo Światowego Związku Kresowiaków. Powiedział wówczas, że bardzo ceni to wyróżnienie, i że spotyka go ono w mieście, w którym spędził ponad trzy czwarte swojego życia. - Jestem urodzony we Lwowie i mam jakby podwójne obywatelstwo - lwowskie i katowickie. I szczególnie cenne jest dla mnie to, że zostałem tutaj, na Śląsku, zaakceptowany - podkreślił.

Ale w czasach Peerelu jako kraj urodzenia w jego dowodzie widniał Lwów - ZSRR. Przez jakiś czas mieszkając w Katowicach, mieszkał w Stalinogrodzie. Duch Stalina dopadł go i tu. W sytuacji lwowiaka, który, gdy Polska go po Jałcie opuściła, a on podążył za nią w głąb kraju, zakrawało to na chichot historii. O Śląsku zawsze mówi z ogromnym szacunkiem i wdzięcznością jako o swojej małej ojczyźnie: - Śląsk mnie wchłonął. Tu się rozegrały najważniejsze chwile mego życia - podkreśla. Z potrzeby serca "ilustrował" wszystkie filmy Kutza należące do tzw. tryptyku śląskiego.

A w filmie "Śmierć jak kromka chleba" - o wypadkach w kopalni "Wujek" po wprowadzeniu stanu wojennego - to właśnie muzyka Kilara, ogarniająca tę tragedię spojrzeniem jakby "z drugiej strony istnienia", spaja elementy elegijnego smutku i śląskich motywów z chorałem, nadając męczeństwu strajkujących - heroizm. Końcówka to w istocie requiem dla poległych, które sprawia, że filmowy materiał przypomina widowisko pasyjne.

Pod wrażeniem śląskiej kultury przez lata pisał utwory oparte na motywach ludowych, np. suitę "Pieśni i tańce górali Beskidu Żywieckiego" i liczne utwory dla Zespołu Pieśni i Tańca "Śląsk".

Napisany w 1974 r. - po awangardowych utworach lat 60. - "Krzesany", oparty na motywach ludowych Podhala, był rewolucją. W Paryżu okrzyknięto go manifestem wolności. W Polsce jedni widzieli w nim kicz, inni arcydzieło. "Krzesany","Orawa" czy "Kościelec 1909" powstały pod wpływem fascynacji górami. Powiedział kiedyś, że są tylko trzy miejsca, w których odczuwa szczęście absolutne - kościół w czasie Mszy św., góry i dom.

"Kościelec 1909" poświęcił Mieczysławowi Karłowiczowi, kompozytorowi impresjoniście, który zginął w 1909 r. pod lawiną pod Małym Kościelcem w pobliżu Czarnego Stawu Gąsienicowego. Kilar przez całe życie pozostawał pod wpływem impresjonizmu. Ze starych mistrzów fascynował go zwłaszcza Mozart, choć Bach i Beethoven w oczywisty, jego zdaniem, sposób wchodzą w kanon największej muzycznej "trójki". Muzyczne gusta i fascynację muzyką Debussy’ego zaszczepił w nim nauczyciel kompozycji Bolesław Woytowicz. Ale wciąż otwierał się na innych. Olśniony "Bolerem" Ravela, "Tańcem ognia" de Falli, muzyką Szymanowskiego niedawno odkrył w sobie zachwyt dla Schuberta, Schumana, Mahlera i Szostakowicza. Jednak tak naprawdę - jego zdaniem - muzyka skończyła się w IX-X wieku, gdy przestano pisać chorał. Uważa bowiem, że "namacalne dotknięcie Absolutu miało miejsce w chórze gregoriańskim".

Jasna Góra - miejsce szczególne

Okres muzyki religijnej rozpoczęła, jak wspomniał, "Bogurodzica". Potem przyszły inne utwory. "Angelus" powstał pod "wewnętrznym przymusem" w czasie stanu wojennego, który bardzo przeżył. Nie byłoby tego utworu, gdyby nie Różaniec i nie Jasna Góra. Właśnie tu odczuł szczególną moc różańcowej modlitwy. Ma wrażenie, że dzieją się w tym miejscu rzeczy niezwykłe. Wyczuwa to w atmosferze wywołanej bliską obecnością Pani Jasnogórskiej i w warstwie dźwiękowej odmawianego we wspólnocie jasnogórskiego Różańca.

- Tu cała Polska przynosi swoje najważniejsze, najboleśniejsze prośby. To jest dla mnie prawdziwy Różaniec Narodu - mówi Kilar. Podkreśla, że każdy jego pobyt na Jasnej Górze stanowi inspirację do kompozycji, które by się nie narodziły, gdyby nie znalazł się w sanktuarium. Pisząc "Angelusa" pragnął pokazać ludziom, jak potężną i nowoczesną bronią współczesnego człowieka może być Różaniec, uważany przez wielu za "klepanie Zdrowasiek".

Tworzenie utworów o charakterze religijnym jest - według niego - zadaniem niezwykle odpowiedzialnym, bo Boga poprzez sztukę należy chwalić dobrze. A to ogromne zobowiązanie.

Na 100. rocznicę powstania Filharmonii Narodowej, przypadającą w 2001 r., zachęcony przez jej ówczesnego dyrektora Kazimierza Korda, podjął się napisania mszy. Wcześniej w marzeniach nawet nie dopuszczał myśli, że mógłby ją kiedykolwiek skomponować. Myślał raczej o operze, gdyby znalazło się dobre libretto. Koniecznie o miłości! Pracował nad mszą 2 lata, pisał ją przez 9 miesięcy. Powstała "Missa pro pace", taka, jaką sobie wymarzył. Nie koronacyjna, efekciarska, pełna fanfar i glorii, ale ascetyczna, kontemplacyjna, refleksyjna. Skoncentrowana na pozbawionym muzyki "Credo". Określono ją mianem "modlitewna", co Kilar uznał za najwyższą pochwałę.

Z inspiracji religijnej powstało w 2006 r. wielkie dzieło "Magnificat", wykonane po raz pierwszy w Częstochowie. Dedykował je swojej żonie Barbarze, która odeszła w 2007 r. Po śmierci żony pogrążony w żałobie Wojciech Kilar napisał "Te Deum" i zadedykował jej pamięci.

- Czy patrząc z perspektywy lat, coś Pana w życiu ważnego ominęło? - pytam Mistrza. - Nie. Wszystko jest darem. Czasem to trudno zrozumieć. Uważam też, że wielkim darem jest cierpienie. Człowiek musi poznać i miłość, i cierpienie. Miłość to największy dar, a gdy się kocha, to się również cierpi. Te przeżycia czynią z nas ludzi. Wszystko, co kiedyś było dla mnie dramatyczne, przykre, bolesne, okazało się zgodne z prawem Bożym i mnie ukształtowało. Dzięki temu stałem się człowiekiem.