Eleuteriusz

Jest to imię pochodzenia greckiego (za pośrednictwem łaciny), od rzeczownika eleútheros 'wolny'. Takim przydomkiem określano Dionysosa - Diónysos Eleútheros 'wolny'. Rzymianie przejęli to określenie jako Liberus.

Odpowiedniki obcojęz.: łac. Eleutherius, Liberus, gr. Eleútherios, ros. Elevferij, Elewterij.

W martyrologiach i synaksariach można odnaleźć dwunastu Eleuteriuszów. Jakie jednak problemy mogą nasuwać te martyrologiczne zapisy, okaże się częściowo z dwóch not, które tu zamieszczamy:

Eleuteriusz i jego matka Antia, umęczeni za Hadriana. Posiadamy późne opowiadania greckie (BHG 568-571b) i łacińskie (BHL 2450-2453c) poświęcone ich męczeństwu. Utrzymują zgodnie, że doznali go w Rzymie, ale różnią się, gdy chodzi o pochodzenie męczenników i miejsce, w którym Eleuteriusz miał być biskupem. Zawierają ponadto tyle elementów legendarnych, że historycy nie odnajdują w nich jakiegokolwiek ziarenka wiarygodności. Z drugiej jednak strony, istnieją niepodejrzane świadectwa kultu: wczesne rękopisy Martyrologium Hieronimiańskiego, marmurowy kalendarz z Neapolu, kalendarze mozarabskie, dokumenty liturgiczne i bazyliki budowane w różnych miejscowościach Italii. Grecy, którzy Eleuteriusza wspominali w dniu 15 grudnia oraz 20 lub 21 lipca, utrzymywali, że był biskupem w Illyricum. Sądzą niektórzy, że jest identyczny z rzymskim męczennikiem Liberalisem, bo Liberalis to tyle co greckie Eleútheros. Natomiast inni wysuwają przypuszczenie, że zapis powstał na skutek przeniesienia do Rzymu kultu Eleuteriusza, męczennika z Nikomedii, męczennika z Cezarei Kapadockiej lub męczennika z Tarsu w Bitynii. Jeszcze inni zakładają hipotetycznie, że hagiograf na Wschodzie na swoją korzyść zmodyfikował jakąś Pasję Liberalisa, którego męczeństwo przy Via Salaria nie wydaje się podlegać wątpliwościom. Wreszcie, niektórzy uważają naszego świętego za postać na wskroś legendarną. Jak jednakże wytłumaczyć wówczas wczesne oznaki kultu- Badacze nie potrafią odpowiedzieć na to i temu podobne pytania. W Martyrologium Rzymskim święty widnieje pod dniem 18 kwietnia.

Eleuteriusz (Eleuter), papież (174/175- -189). Wedle Hegezypa, cytowanego w Historii Euzebiusza, był najpierw diakonem papieża Aniceta, a na stolicę Piotrową wstąpił po Soterze. Wymienia go też jako ostatniego św. Ireneusz, którego wysłano do Rzymu w związku ze sprawą montanistów. Mniej jasne są szczegóły zawarte w Liber Pontificalis. Wspomina się tam na przykład list króla Brytanii Lucjusza, ale w rzeczy samej chodzić mogło jedynie o króla Edessy. Nie jest też jasne stanowisko Eleuteriusza w sprawie montanistów, skoro Tertulian, który sam już był montanistą, utrzymuje, że papież im sprzyjał. Prawdopodobnie nie od razu zajął w tej sprawie jasne stanowisko. Trudno ustalić precyzyjnie, na jaki czas przypada początek jego pontyfikatu. Zrazu nie cieszył się szczególnym kultem, świadczonym świętym. Dopiero Ado wprowadził go do swego martyrologium. Stamtąd dostał się pod dniem 26 maja do Martyrologium Rzymskiego.