Nerses (Narses, Narset)
Jest to imię pochodzenia perskiego. Składa się z członów: ner- 'człowiek, mężczyzna' (gr. an-r) i -ars- 'sprawiedliwość'. Greka przejęła je jako Nars-s, a łacina Narsis.
Odpowiedniki obcojęz.: łac. Narsis, Narses, gr. Nars-s, ang. Narses, Nerses, fr. Nerses, Ners-s, niem. Nerses, wł. Narsete.
W orientalnych zapisach hagiograficznych spotykamy ośmiu świętych, którzy oznaczani byli tym lub bliskobrzmiącym imieniem. O czterech niewiele wiemy: znani są ledwie z imienia, które się pojawia w grupie męczenników; natomiast męczennik z Seleucji (Ktezyfonu) mało wyraziście wyłania się z pomroki, która spowijała Persję V stulecia. Kilka słów powiemy o czterech pozostałych.
Nerses (Narses, Narsay), biskup Sahrquart, i Józef. Nerses przewodniczył wspólnocie chrześcijańskiej, zamieszkałej w pobliżu dzisiejszego Kirkuku (Irak). Młodziutki Józef był jego wiernym towarzyszem i pomocnikiem. Wedle wiarogodnej krótkiej relacji syryjskiej, która zachowała się w rękopisie z V stulecia i wielokrotnie była już wydawana - zginęli za wiarę, kiedy król Persów Szapur II przybył w te okolice i podmówiony został przez miejscowych kapłanów pogańskich. Wyraziwszy swe względy dla wieku i uroku Nersesa, Szapur II zażądał, aby złożyli obaj ofiarę bogu Słońcu. Gdy biskup i jego towarzysz zdecydowanie odmówili, skazał ich na ścięcie. Wyrok wykonano 10 listopada 345 r. Pasja znalazła swe odzwierciedlenie w synaksariach bizantyńskich, natomiast Baroniusz wymienia Nersesa razem z innymi męczennikami perskimi pod dniem 27 marca.
Nerses (Narses) I, katolikos Armenii. Miał być potomkiem Grzegorza Oświeciciela, a po kądzieli wnukiem króla Tigranesa. Urodził się około r. 330. Nauki pobierał w Cezarei. Potem ożeniono go z córką księcia Mamikoniana, która urodziła mu syna Sahaka (Izaaka), przyszłego katolikosa Armenii. Gdy po trzech latach żona zmarła, wrócił do ojczyzny i został na dworze kamerlengiem. W r. 351 na tron wstąpił Arszak II. Wkrótce potem Nersesa wysunięto na stanowisko katolikosa. Święcenia przyjął w r. 353 w Cezarei. Po powrocie do kraju zwołał synod. Przewodnicząc mu, zalecił budowę szpitali i hospicjów, potępił pogańskie zwyczaje towarzyszące zgonom i pochówkom, wydał kanony w sprawie małżeństw oraz przepisy o karach za występki. Do wielu szkół wprowadził nauczanie języków greckiego i syryjskiego. Z polecenia króla uczestniczył potem w poselstwie do cesarza Konstancjusza II. Współpraca z Arszakiem nie trwała jednak długo. Do wyraźnego konfliktu doszło w r. 359, kiedy to ów król kazał zamordować Guda, ewentualnego pretendenta do tronu. W niespełna dziesięć lat później Nerses koronował syna Arszaka - Papa. W tym też czasie nawiązał przyjacielskie kontakty z cesarzem Walentynianem I. Dzięki pomocy cesarskiej można było uporać się z najeźdźcami perskimi, którzy w r. 371 ponieśli na Polu Dzirawskim klęskę. Podobno Nerses uczestniczył w bitwie. W rok później był w Cezarei na synodzie prowincji kościelnej. Zmarł w r. 373, przy czym okoliczności śmierci nie są jasne. Niektórzy utrzymywali, że zginął otruty z poduszczenia Papa, któremu się ośmielił przeciwstawić. Świętego biskupa pochowano pod Erzerum, gdzie już spoczywali jego poprzednicy. Do czasu inwazji arabskiej (VII w.) ściągali tam liczni pielgrzymi. Sanktuarium uległo następnie zniszczeniu. Szczątki odnaleziono w r. 1272, a wtedy biskup Sarkis wybudował ku czci świętego nowy kościół. Ormianie wspominają go w czwartą niedzielę po Zesłaniu Ducha Świętego.
Nerses Sznorhali (Wdzięczny). Jest też nazywany Nersesem IV, bo na liście katolikosów Armenii był czwartym tego imienia. Urodził się w r. 1102. Był bratem katolikosa Grzegorza III Pahlavuni i po nim w r. 1166 objął rządy w Kościele ormiańskim. Wnosił na to stanowisko umiejętności dobrego teologa. Kontynuował przede wszystkim działalność brata na rzecz zjednoczenia Kościołów chrześcijańskich. Jak brat, uznawał też zwierzchnictwo papieży. Ta unijna działalność nie przetrwała długo, skoro w r. 1179, a więc w kilka lat po jego śmierci (1173), synod biskupów ormiańskich w Romkłaj siedemnastoma głosami przeciw piętnastu odrzucił unię. Trwalsze owoce wydała działalność Nersesa na polu literackim. Razem z Janem Sarkawagiem, Mechitarem Goszem oraz Wardanem Ajhekci stał się wybitnym przedstawicielem okresu, nazywanego renesansem ormiańskim. Z licznych pism Nersesa zachowały się komentarze biblijne, listy, pieśni religijne (szarahany), utwory dydaktyczne, historyczne, liturgiczne. Nieprzemijającą wartość posiada jego poemat Jezus, Syn jedyny Ojca, dzieło porównywane do Wyznań św. Augustyna i Boskiej komedii Dantego. W meneach ormiańskich wspominano Nersesa 5 sierpnia oraz w poniedziałek po trzeciej niedzieli po Wniebowzięciu.
Nerses (Narses) z Lambronu. Życie i dzieło tego biskupa i doktora Kościoła ormiańskiego to jakby kontynuacja życia i dzieła jego stryjecznego dziada, Nersesa Sznorhali. Urodził się w r. 1152 lub następnym w Lambronie, górskiej twierdzy, położonej na północny-zachód od Tarsu (dziś Nemrun lub Camli Yayla). Był potomkiem książęcego rodu, znanego ze swych opcji prohelleńskich. Wykształcenie otrzymał w klasztorze w Skewrze. Gdy miał szesnaście lat, matka powierzyła go Sznorhaliemu, który wkrótce po r. 1168 wyświęcił go na kapłana. Kontynuował potem studia w klasztorach na Czarnej Górze i w Skewrze. W r. 1175 otrzymał sakrę biskupią. Ojciec wysunął go wtedy na stanowisko ihumena w Skewrze, ale on, chcąc uniknąć godności, udał się z kilkoma towarzyszami na pustynię. Potem w eremie wiódł życie oddane intensywnej ascezie, studiom i kontemplacji. W r. 1179 ściągnięto go na synod do Romkłaj, gdzie wygłosił słynną Mowę synodalną. W r. 1181 lub 1182 katolikos powierzył mu diecezję Tarsu. Zamieszkał w Skewrze, ale co dnia przybywał do Tarsu, aby spełniać powinności biskupie. Znajomość wielu języków i kultur pomogła mu zdobyć sobie szacunek tego kosmopolitycznego miasta. Książę Cylicji wysłał go później do katolikosa dla przygotowania przyjęcia Fryderyka Barbarossy. Z krzyżowcami zetknął się jednak po śmierci cesarza. Potem posłował do cesarza Bizancjum, Aleksego III. Uderzył go wówczas fanatyzm Greków. Jego własna otwarta postawa i dążenia do unii sprawiły, że zaczęto go oskarżać o zdradę i sprzeniewierzenie się tradycjom armeńskim. Poczuł się zmuszony wysłać do Leona, króla Cylicji, specjalną apologię, która została życzliwie przyjęta. Leon jeszcze raz wysłał go potem do Konstantynopola. Nerses zmarł w r. 1198, zapewne w dniu 14 lipca. Pozostawił po sobie obfitą spuściznę literacką: komentarze biblijne, kazania i przemówienia, listy i dialogi, utwory hagiograficzne i liturgiczne. We wszystkich ukazywał się jako wielki reformator i promotor ekumenizmu. Bizantyjczycy i Frankowie nazywali go dlatego drugim Pawłem z Tarsu.
Dzieła i literatura w DSp 11 (1982), 122-134. O kulcie Nilles, 2 (1881), 598 oraz Bibl. Ss. 9 (1967), 730-732.