Patriarchowie

Wyrażenie powstało ze zbitki greckiego pater 'ojciec' oraz archon 'władca, książę'. W Septuagincie, w Księgach Kronik (1 Krn 24, 31; 27, 22; 2 Krn 19, 8; 23, 20; 26, 12), a potem także w Wulgacie (np. 1 Krn 8, 28; Dz 7, 8; 2, 29) miało ono zastępować hebrajskie ra'eszej ha'bot, które określało wodza szczepu, głowę rodu. Takimi wedle ksiąg biblijnych byli ojcowie od Adama do Noego (10) i od Noego do Abrahama (10). Takimi jednak przede wszystkim byli Abraham, Izaak i Jakub ze swymi synami. W Dziejach patriarchą nazwano również Dawida, a liturgia ponadto nadała ten tytuł Oblubieńcowi Matki Najśw. Po raz pierwszy w zbiorowym ujęciu patriarchowie pojawili się w Czwartej Księdze Machabejskiej (7, 19; 16, 25). Nazwa obejmowała Abrahama, Izaaka i Jakuba, ale później stosowano ją też do synów tego ostatniego, przy czym szczególne miejsce wyznaczano Józefowi, idealnej postaci opatrznościowych przeznaczeń. Również u Ojców Kościoła czcigodny tytuł przydzielano w sposób zróżnicowany. W ściślejszym słowa znaczeniu patriarchami byli tylko Abraham, Izaak i Jakub. W nieco szerszym jego rozumieniu tytuł obejmował także praojców narodu hebrajskiego, a więc Józefa i jego braci, eponimicznych przodków dwunastu pokoleń Izraela. W najszerszym pojmowaniu swe miejsce znalazło także dziesięciu przodków sprzed potopu. Tych nie zaliczano jednak do mężów epoki nazywanej czasami patriarchów. Analizowanie tych ujęć w świetle rozwijającej się tradycji biblijnej jest sprawą historyków narodu żydowskiego oraz biblistów. Do pierwszych należy także refleksja nad dalszą ewolucją pojęcia w środowiskach żydowskich po zburzeniu Jerozolimy. Natomiast do historyków Kościoła i kanonistów należy śledzenie kariery, jaką tytuł zrobił przy wyróżnianiu kilku, potem kilkunastu prastarych stolic biskupich o szczególnym znaczeniu. Jak wiadomo, najsłynniejszą z nich stał się Konstantynopol, z którym nazwa patriarchatu związała się na całe stulecia bardzo ściśle. Tu zajmiemy się zwięźle jedynie tymi grupami patriarchów, które zajęły swoje miejsce w kulcie chrześcijańskim. Stały się w nim hagiologicznymi wspomnieniami, przyrównanymi do wspomnień świętych Pańskich. W tym miejscu dodajmy jeszcze tylko to, że w rozumieniu pojęcia patriarchowie swoją rolę odegrał również apokryf biblijny, nazywany właśnie Testamentem dwunastu patriarchów.

Patriarchowie Starego Testamentu. Na zbiorowy kult w chrześcijaństwie wpływ decydujący wywarły jednak nie apokryfy, ale homilie i enkomia Ojców Kościoła. Dzięki temu właśnie kaznodziejstwu w Kościele wschodnim powstało specjalne święto ku uczczeniu patriarchów i proroków. Obchodzono je w ostatnią lub przedostatnią niedzielę przed Bożym Narodzeniem. Na Zachodzie, gdzie kult świętych Starego Testamentu był znacznie mniej intensywny niż na Wschodzie, wspomnienia nie obchodzono. Patriarchów często natomiast upamiętniała tam bogata ikonografia.

Patriarchowie (Czterej) Konstantynopolitańscy. W Bizancjum obchodzono nie tylko wspomnienia świętych, ale osobnymi świętami upamiętniano także wielkie wydarzenia kościelne. Najbardziej może charakterystyczne dla tych zwyczajów jest Święto Prawowierności (Ortodoksji). Podobnie wspominano także Ojców soboru chalcedońskiego (11 lub 16 lipca); konstantynopolitańskiego II i III (16 lub 18 września); nicejskiego II (11 lub 12 października); sześciu pierwszych soborów (16 lipca lub w niedzielę po 16 października); nawet siedmiu pierwszych soborów (9, 11 lub 12 października). W tym kontekście nietrudno zrozumieć powstanie wspólnego wspomnienia czterech wielkich patriarchów konstantynopolitańskich: Germana, Tarazjusza, Nicefora oraz Metodego. Byli gorliwymi obrońcami czci świętych obrazów, stąd właśnie tu i ówdzie osobne święto dla ich wspólnego uczczenia.