Sekrety aromaterapii

Olejki eteryczne to ciekłe, lotne substancje, zwykle o charakterystycznym zapachu, wytwarzane i magazynowane w roślinach olejkodajnych. Do najbardziej znanych i powszechnie stosowanych olejków należą: lawendowy, tymolowy, waniliowy, różany i eukaliptusowy.

Pod względem chemicznym są to bardzo skomplikowane mieszaniny o niepowtarzalnych właściwościach i składzie, złożone z kilkuset (!) związków organicznych - ketonów, aldehydów, alkoholi, estrów, laktonów, terpenów i innych. Ze względu na liczbę oraz złożoność budowy poszczególnych związków wchodzących w skład olejków nie udało się dotąd poznać pełnego składu żadnego olejku eterycznego ani też precyzyjnie określić, skąd bierze się jego terapeutyczne działanie, mimo że od bardzo dawna olejki te znane są i stosowane. To właśnie, a także niemożność zsyntetyzowania olejków w laboratorium, przy stosunkowo wysokim koszcie uzyskiwania ich z natury, w znacznym stopniu ogranicza możliwości praktycznego wykorzystania ich leczniczych właściwości.

We współczesnej medycynie tylko precyzyjne określenie wspomnianych parametrów daje bowiem podstawę do zastosowania terapeutycznego.

Produkcja olejków eterycznych przez rośliny jest wynikiem ewolucji i najprościej da się wytłumaczyć tym, że z jednej strony pozwala roślinom skuteczniej wabić owady zapylające kwiaty, a z drugiej - zniechęca zwierzęta roślinożerne do ich spożywania. Wiele jednak ich funkcji w roślinie nie zostało jeszcze odkrytych.

Ze względu na łatwość ekstrahowania ich z roślin (poprzez prostą destylację z parą wodną) należą do najpowszechniej i najdłużej wykorzystywanych przez ludzi substancji leczniczych pochodzenia roślinnego. Już w starożytności znane były jako kosmetyki, środki lecznicze i spożywcze. W Egipcie w czasach faraonów, na długo jeszcze przed poznaniem mikroorganizmów, przeciwmikrobowe właściwości olejków i żywic roślinnych wykorzystywano do balsamowania mumii, a w Europie w czasach epidemii chorób zakaźnych stosowano je jako środek zapobiegawczy przed "morowym powietrzem".

Znaczna różnorodność w budowie chemicznej olejków eterycznych pociąga za sobą znaczną rozpiętość w zakresie działań farmakologicznych. Od strony klinicznej najlepiej poznane zostały antyseptyczne właściwości olejków eterycznych i niektóre ich oddziaływania na stany psychiczne człowieka.

Według współczesnej wiedzy jawią się one jako bardzo skuteczne naturalne środki przeciwmikrobowe. W mniejszym lub większym stopniu dotyczy to wszystkich olejków, co przemawia za tym, że jest to jedna z ich głównych ról w przyrodzie. W poniższej tabeli przedstawiono dla przykładu bakteriobójcze stężenia niektórych olejków eterycznych w stosunku do bakterii gruźlicy w powietrzu.

Nazwa olejku % obj. w powietrzu o działaniu bakteriobójczym na prątki Kocha:

• Tymiankowy 0,1
• Mięty pieprzowej 0,4
• Majerankowy 0,2
• Fenol 0,8

Z podanej tabeli wynika jasno, że olejek tymiankowy jest osiem razy bardziej skuteczny od fenolu, który wciąż jeszcze w postaci pochodnych stosuje się jako środek dezynfekcyjny do pomieszczeń. Zastąpienie syntetycznych środków dezynfekcyjnych naturalnymi, takimi jak olejek tymiankowy, dałoby równoważny efekt medyczny, bez negatywnego wpływu na środowisko człowieka.

Także olejek lawendowy znany jest w aromaterapii jako jeden z najlepszych antyseptyków, notabene łagodzi ponadto stany depresji i zmęczenia, poprawia, nastrój, zapobiega bólom głowy i migrenom. Wspomniany olejek tymiankowy podnosi ciśnienie krwi, uspokaja, usypia i pomaga na kaszel i astmę.

Przeciwmikrobowe działanie olejków eterycznych obejmuje bardzo szeroki zakres: bakterie, wirusy, drożdże, grzyby pleśniowe, promieniowce i pierwotniaki. Jakkolwiek w literaturze często porównuje się olejki do antybiotyków i określa nazwą "lotnych fitoncydów", to jednak spektrum ich działania jest jak widać znacznie szersze. Spośród różnych związków olejkowych najsilniejszą aktywność przeciwbakteryjną wykazują fenole, w tym zwłaszcza karwakrol, eugenol i tymol, występujące w takich roślinach, jak np. macierzanka-tymianek, majeranek, goździki, lebiodka czy cząber. Porównując siłę tego działania z czystym fenolem jako wzorcem, tzw. indeks fenolowy dla karwakrolu wynosi 21,3, eugenolu - 10, tymolu 10-30, czyli siła ich działania dezynfekcyjnego jest średnio kilka lub kilkanaście razy większa od samego fenolu. Do olejków nie fenolowych o znanym silnym działaniu antybakteryjnym zaliczamy: lawendowy, herbaciany, eukaliptusowy, różany i in.

W badaniach nad aktywnością przeciwmikrobową, w tym zwłaszcza przeciwbakteryjną i przeciwgrzybiczą powszechnie stosuje się metodę in vitro na pożywkach z zastosowaniem wskaźnika MIC (minimalne stężenie hamujące wzrost bakterii). Im MIC jest niższy, tym większa jest aktywność związku. W badaniach m.in. Wiczkonowej i wsp. aktywność bakteriobójcza wielu olejków eterycznych w stosunku do bakterii Gram (+), np. Streptococcus, Staphylococcus, jak i Gram (-) mieści się w granicach stężeń 50-1000 mikrogr/ml, a w niektórych przypadkach nawet 0,25-1,0 mikrogr/ ml, co porównywalne jest do siły działania antybiotyków. Badania naukowe w tym zakresie uzasadnia się szczególnie tym, że bakterie patogenne prawdopodobnie nie są w stanie wytworzyć oporności na olejki (głównie ze względu na ich skomplikowaną budowę). Zaobserwowano też, że synergistyczne działanie olejków i antybiotyków w wielu przypadkach jest bardzo korzystne. Stwierdzono m.in., że zastosowanie olejku z ziela monardy czterokrotnie zwiększa efektywność działania streptomycyny w stosunku do Staphylococcus aureus. Jeszcze wyraźniejszy synergizm wystąpił w przypadku łącznego stosowania erytromycyny i olejku bazyliowego w stosunku od opornego na antybiotyki szczepu L-formy Streptococcus.

Liczne są przykłady praktycznego wykorzystania owych właściwości olejków, zwłaszcza w profilaktyce i leczeniu niektórych chorób dróg oddechowych, a także chorób skóry gładkiej i owłosionej wywołanych przez grzyby. Wiele sanatoriów-kurortów, zwłaszcza na Wschodzie, wykorzystuje lecznicze właściwości olejków eterycznych w formie inhalacji naturalnej (aromaterapii) i sztucznej (aeroaromaterapii). W tym celu w parkach zdrojowych zakłada się specjalne strefy o odpowiednio dobranym zestawie gatunków drzew, krzewów i roślin zielarskich emitujących do atmosfery złożoną mieszaninę olejków eterycznych, optymalną dla danej jednostki chorobowej, najczęściej przewlekłych nieżytów dróg oddechowych, pylicy itp.

Do grupy roślin emitujących lotne fitoncydy (olejki) zalicza się takie drzewa i krzewy, jak: sosna, jałowiec, cedr, cyprys, brzoza, kasztanowiec, oliwka, lipa, akacja, róża, różanecznik, azalia, głóg, orzech włoski, leszczyna, wawrzyn, oraz takie rośliny zielarskie, jak: melisa, geranium, rozmaryn, hyzop, mirt, różne gatunki bylicy, szałwię, macierzankę, tymianek, miętę, monardę itp.

Stężenie pary lotnych fitoncydów w mg/1 m3 powietrza w otoczeniu poszczególnych roślin wynosi przykładowo: sosna krymska 0,1-0,25, cedr himalajski 0,20-0,36, orzech włoski 0,06-0,13. Lecznicze stężenie olejków w strefie oddychania kuracjuszy szacuje się na 0,6 mg/m3, przy czym zależy ono od wielu czynników, takich jak nasłonecznienie, temperatura, wilgotność, pora dnia, stadium rozwoju roślin.

W kurortach południowego wybrzeża Krymu najlepszą porą dla aromaterapii w naturalnych warunkach jest okres od maja do października. Zabiegi lecznicze polegają na 30-90 min seansach przebywania lub ćwiczeń sportowych w określonej mikrostrefie nasyconej olejkami eterycznymi. Pełny cykl profilaktyczno-leczniczy obejmuje 14-20 seansów. Efekty leczenia są w pełni zadowalające - w jednym z badań obejmujących 1700 pacjentów-kuracjuszy z chronicznymi nieżytami dróg oddechowych w 18,2% uzyskano bardzo wysoki stopień poprawy stanu zdrowia, w 77% znaczącą poprawę, a tylko w 4,8% stan zdrowia nie uległ poprawie. W tych wypadkach wykorzystuje się istotne antybiotyczne działanie olejków w stosunku do typowych patogenów przewlekłego zapalenia oskrzeli (często opornych na typowe antybiotyki), takich jak Streptococcus pneumoniae i Haemophilus influenzae. Oba te patogeny, odpowiedzialne za większość bronchitów przewlekłych, wykazują znaczną wrażliwość terapeutyczną na wiele naturalnych fitoncydów olejkowych, takich jak lawendowy, szałwiowy, sosny alpejskiej, wawrzynu, róży, monardy, rozmarynu i cedru.

Na podstawie przeprowadzonych badań klinicznych rekomenduje się zastosowanie olejku lawendowego i sosnowego w przypadku bakterii rodzaju Staphylococcus, olejku rozmarynowego i szałwiowego dla rodzaju Streptococcus oraz olejku anyżowego w przypadku patogennych grzybów. Dodatkową, bardzo istotną korzyścią jest fakt, że wraz z działaniem leczniczym antymikrobowym uzyskuje się działanie stymulujące odporność organizmu (działanie immunostymulujące na limfocyty T).

Inne badanie dotyczyło wpływu aeroaromaterapii na zdrowie dzieci w wieku od 1 do 3 lat. Z grupy 100 dzieci 2/3 poddawano omawianym zabiegom dwa razy dziennie po pół godziny w pomieszczeniach o wysyceniu olejkami eterycznymi (mięta, lawenda i anyż) w stężeniu 0,5-0,8 mg/m3. Pozostałe dzieci stanowiły grupę kontrolną, bez inhalacji olejkami. Eksperyment trwał trzy tygodnie i po miesięcznej przerwie został powtórzony. Dokładna obserwacja i badania lekarskie dzieci wykazały pozytywny wpływ aeroaromaterapii na ich zdrowie i stan psychiczny, przy czym nie odnotowano żadnych niepożądanych działań ubocznych. Trzykrotnie natomiast - w porównaniu do grupy kontrolnej - zmniejszyła się podatność dzieci na przeziębienia oraz nieżyty dróg oddechowych. Potwierdzały to badania laboratoryjne krwi, w których obserwowano zwiększenie aktywności limfocytów T i B.

Reasumując można powiedzieć, że wykorzystanie antymikrobowych właściwości olejków eterycznych - zarówno w leczeniu i profilaktyce chorób infekcyjnych u ludzi, jak i w dezynfekcji pomieszczeń - jest w pełni skuteczną i przyjazną dla otoczenia metodą, pozbawioną niekorzystnych działań ubocznych. Na przeszkodzie do jej uniwersalnego stosowania stoi stosunkowo wysoki koszt oraz trudność precyzyjnej standaryzacji olejkopochodnych preparatów leczniczych.

Literatura:

• Władysław S. Brud, Iwona Konopacka, Tajemnice aromaterapii. Pachnąca apteka.
• "Wiadomości Zielarskie", 3/97. Inne (u Autora).