Ks. Andrzej Dobrzyński: nie można mówić o winie Jana Pawła II w sprawie McCarricka

Zarzucanie winy Janowi Pawłowi II za nominację McCarricka na stolicę w Waszyngtonie jest bezzasadne. Ojciec Święty i kluczowi jego doradcy w tamtej chwili się mylili, co do osądu i podjętego wyboru. Ale wiemy to z perspektywy aktualnie dostępnej wiedzy, której oni wtedy nie posiadali – napisał ks. dr Andrzej Dobrzyński na stronie internetowej Ośrodka Dokumentacji i Studium Pontyfikatu Jana Pawła II w Rzymie. Jest on dyrektorem tej placówki.

Sporą część Raportu dotyczącego byłego kardynała Teodora McCarricka stanowi korespondencja w sprawie jego nominacji do Waszyngtonu, wymieniana pomiędzy nuncjaturą w USA, Sekretariatem Stanu i Kongregacją ds. Biskupów w Watykanie. Została ona zachowana w archiwach tych instytucji, dzięki czemu odtworzono proces desygnowania go na to ważne stanowisko. Istotną rolę odegrały w nim dwa listy. Dokumenty te wskazują również na wymiar moralny podejmowanych decyzji, o którym nie można zapomnieć, na rolę sumienia i odpowiedzialności człowieka przed Bogiem za swoje czyny.

List kard. O’Connora

W lipcu 1999 r. Jan Paweł II w rozmowie z kard. Johnem O’Connorem wspomniał, że rozważa przesunięcie McCarricka z Newarku na inne biskupstwo. W grę wchodził Nowy Jork i Waszyngton, co wiązało się z godnością kardynalską. O’Connor zachował dyskrecję wobec papieża, ale nuncjuszowi w Waszyngtonie Gabrielowi Mantalvo wyjawił swoje obiekcje, co do zamiaru papieża.

Nuncjusz polecił, by kardynał wyraził je na piśmie zaznaczając, że zostaną przekazane do Watykanu. List O’Connora z 28 października 1999 r. liczył sześć stron i załączniki w postaci korespondencji dotyczącej osoby McCarricka. Kardynał przytoczył niepokojące informacje związane z kilkudniowymi wyjazdami arcybiskupa nad morze wraz z grupą seminarzystów, które miały miejsce w latach 80. Wiadomości pochodziły od osób trzecich, ale nie naocznych świadków, czy też uczestników wydarzeń. Kardynał nie miał pewności, co do prawdziwości informacji o niemoralnych czynach, i nie dysponował dowodami w tej kwestii. Jednak świadomy niebezpieczeństwa skandalu sprzeciwił się planowanej nominacji. Prosił, by jego stanowisko zostało przekazane do Stolicy Apostolskiej i przedstawione Ojcu Świętemu. Wskazał z nazwiska trzy osoby, które powinny wyrazić swoje opinie: biskupa, który współpracował z McCarrickiem, adwokata i psychologa.

List O’Connora został przekazany do Kongregacji ds. Biskupów, do Sekretariatu Stanu i doręczony Ojcu Świętemu. Stanowisko kardynała oddzielnym pismem poparł nuncjusz Mantalvo, który stwierdził, że roztropnym jest nie branie pod uwagę kandydatury McCarricka. Tego samego zdania była też Kongregacja ds. Biskupów.

Po otrzymaniu tych informacji, Jan Paweł II polecił, by swoje stanowisko w sprawie McCarricka przedstawił abp Agostino Cacciavillan, który był nuncjuszem w Waszyngtonie w latach 1990-1998. W swoim piśmie dyplomata odpowiedział na wyrażone przez O’Connora zarzuty, przedstawiając McCarricka w pozytywnym świetle. Podkreślił, że nie zgłosił się żaden świadek czy ofiara niemoralnych zachowań biskupa. Radził, by „nie dramatyzować” w tej sprawie, szukając na upór dowodów winy. Po otrzymaniu opinii Cacciavillana papież polecił, by nuncjusz Mantalvo dokonał weryfikacji plotek i zarzutów dotyczących McCarricka. Nuncjusz zwrócił się o opinię do czterech biskupów, mogących posiadać wiedzę w tej sprawie, z konkretnym zapytaniem, czy znana im jest jakaś „poważna słabość moralna” arcybiskupa Newarku. Opinie ich nie przyniosły przełomu w sprawie, choć potwierdziły słuszność obaw. W połowie 2000 r. Mantalvo przekazał ponownie swoje stanowisko do Watykanu, podkreślając że: nie ma obiektywnych dowodów winy, nie zgłosili się świadkowie naoczni czy ofiary niemoralnych czynów; ponadto istnieje seria wskazań i śladów, które w sumie tworzą „uzasadnioną wątpliwość odnośnie do moralnej dojrzałości” McCarricka. Zdaniem nuncjusza byłaby „nieroztropna” jego promocja w hierarchii kościelnej.

Na podstawie zebranej dokumentacji powstały w Watykanie dwie opinie. Pierwsza abp. Cacciavillana w swojej wymowie korzystna dla McCarricka oraz druga abp. Giovanniego Re, substytuta w Sekretariacie Stanu, który podkreślił, że choć nie ma dowodów jego winy, nie należy nominować McCarricka: „[…] Jest to moim osobistym przekonaniem. Nie będzie to dobre ani dla niego, ani dla Kościoła” (Raport, s. 167, wersja włoska). Opinię tę na piśmie Re przekazał papieżowi 8 lipca 2000 r. Jan Paweł II poparł jego rozstrzygnięcie, zakreślając zdanie, mówiące o osobistym przekonaniu arcybiskupa, co do decyzji. Wspomnę, że papież współpracował z Giovannim Re niemal od początku pontyfikatu i liczył się z jego osobistym przekonaniem.

Podsumowując tę część historii prowadzącej do nominacji McCarricka, warto w tym miejscu zwrócić uwagę na rolę sumienia w podejmowaniu tak skomplikowanej decyzji. List kardynała Nowego Jorku był głosem „odważnego sumienia”, wewnętrznego niepokoju, ale także odpowiedzialności i dyskrecji. Podjęta w tamtym momencie decyzja o niepromowaniu McCarricka była możliwa dzięki jego świadectwu. Niestety kard. O’Connor zmarł w maju 2000 r.

List McCarricka do bp. Dziwisza

Zanim przejdę do omówienia listu McCarricka do bp. Dziwisza, uważam za ważne, by wspomnieć, że zarówno O’Connor, jak i Cacciavillan stwierdzili, że McCarrick powinien mieć szansę odpowiedzi na stawiane zarzuty. Gdyby McCarrick wysłał swój list, datowany 6 sierpnia 2000 r. drogą oficjalną, czyli przez nuncjaturę, trafiłby on z pewnością najpierw do rąk substytuta Sekretariatu Stanu czy prefekta Kongregacji ds. Biskupów. List ten zostałby oceniony negatywnie – jak myślę – ponieważ oznaczał, że doszło do naruszenia tajemnicy (sub secreto pontificio) w toczącym się procesie mianowania biskupa do Waszyngtonu. Dlatego McCarrick zaadresował swój list do bp. Stanisław Dziwisza, choć jego treść była w rzeczy samej skierowana – przez osobę adresata – do papieża. Było to manipulacją.

Uważam za ważne podkreślenia, że ponad pięć lat później (17 stycznia 2006 r.), w przekazanej przez McCarricka trzystronicowej nocie kardynałowi Re przyznał on: „W liście napisanym do Jana Pawła II w 2000 r. potwierdziłem, że w ciągu 70 lat życia nigdy nie miałem relacji seksualnych […]” (Raport, s. 237). Przyznał zatem, że napisał „do Jana Pawła II”.

Wyjaśnię na marginesie, że według Annuario Pontifcio ks. Dziwisz był urzędnikiem Sekretariatu Stanu „oddelegowanym” do codziennej pomocy Ojcu Świętemu. Od 1998 r., czyli po konsekracji biskupiej, został mianowany drugim prefektem Domu Papieskiego, czyli zespołu urzędów i osób odpowiadających za liturgię, audiencje i spotkania z wiernymi oraz pielgrzymki Ojca Świętego. Nie był tylko „rodakiem na Watykanie”, lecz pracownikiem Stolicy Apostolskiej, suwerennego podmiotu prawa międzynarodowego.

W świetle tego objaśnienia widać również, że bp Dziwisz formalnie nie miał związku z procesem nominacji biskupich i że jego funkcja przy Ojcu Świętym nie może być porównywana z zakresem władzy i odpowiedzialności sekretarza stanu, którym był kard. Angelo Sodano, co sugerują niektóre media.

Wracając do sprawy listu, nie był on wysłany pocztą, lecz podany w nieznany bliżej sposób do letniej rezydencji w Castel Gandolfo, gdzie Jan Paweł II przebywał z najbliższym otoczeniem, przygotowując się zapewne do zbliżających się Dni Młodzieży. W związku z tym wydarzeniem McCarrick przyjechał do Rzymu i zapewne podał list przez kuriera. Na kopercie zaznaczono, że list jest pismem osobistym do bp. Dziwisza. Po otwarciu koperty okazało się, że nie jest to pocztówka z wakacji, lecz list napisany ręcznie na urzędowym papierze biskupstwa w Newarku i że dotyczy sprawy bardzo ważnej.

Z treści listu wynika, że McCarrick dowiedział się o liście O’Connora i jego zarzutach. Odrzucił je argumentując to osobistą niechęcią kardynała do niego. Potwierdził, że istniały plotki na jego temat i że miały one związek z brakiem roztropności – pisze: „Popełniłem błędy”. Odrzucił oskarżenie o relacje seksualne z innymi osobami. Poza tymi dwoma paragrafami McCarrick w dalszej treści listu wyraził swoje zapewnienie o pokornym poddaniu się woli papieża, włącznie z rezygnacją z biskupstwa w Newarku, jeśli papież by mu nie ufał.

Co czyni bp Dziwisz z tym listem? Nie relacjonuje jego treści w prywatnej rozmowie z papieżem, lecz najpierw pokazuje go abp. Harveyowi, pierwszemu prefektowi Domu Papieskiego, który wcześniej pracował na wysokim stanowisku w Sekretariacie Stanu i który w związku z nominacją McCarricka przekazał pozytywną opinię o nim. Poprosił go o przepisanie listu, by móc go wydrukować oraz o sporządzenie tłumaczenia na język włoski. Zwykle takie prace wykonuje personel pomocniczy. To, że Dziwisz zwrócił się do Harveya oznaczało, że sprawę traktował jako poufną i istotnej wagi, ale także uczynił go świadkiem tej korespondencji. Oryginał rękopisu listu, wraz z jego transkrypcją i tłumaczeniem przekazał Ojcu Świętemu. Sporządzenie tłumaczenia wynikało z troski, by papież mógł dogłębnie „przeanalizować” jego treść (Raport,s. 172). Trzeba także podkreślić, że list McCarricka został przekazany do nuncjatury w Waszyngtonie i jego kopia została włączona do dossier Kongregacji ds. Biskupów dotyczącego jego osoby. Stał się więc dokumentem. Z Raportu nie wynika żadne zaniedbanie ze strony bp. Dziwisza w tej kwestii.

Jan Paweł II uwierzył w kłamliwe zapewnienie McCarricka o jego niewinności. Do okłamania papieża zdolny jest człowiek, którego sumienie jest zafałszowane.

Moją uwagę zwrócił pewien szczegół. Gdy list ten został przekazany nuncjuszowi Mantalvo, on pokazał go księdzu, pracownikowi nuncjatury, który współpracował z nim w sprawie nominacji do Waszyngtonu. Raport wskazuje, że w okresie wcześniejszym, kiedy spekulowano, kto może być nowym biskupem w stolicy, kapłan ten odebrał w nuncjaturze sześć anonimowych telefonów przeciwnych nominacji McCarricka. Żaden z rozmówców nie chciał podać swoich danych czy umówić się na spotkanie w nuncjaturze. Strach paraliżował ich sumienia? Dwóch z nich szczególnie zaniepokoiło tego księdza, ale odmówili kategorycznie jakiegokolwiek kontaktu, pomimo jego prośby.

Sądzę, że posiadana przez tego kapłana wiedza mogła mieć związek z jego reakcją na list McCarricka do papieża. Stwierdził w rozmowie z Mantalvo, że sposób, w jaki McCarrick zaprzeczył relacjom seksualnym wydaje się mu pokrętny i nieprzekonywujący. Zanegował on utrzymywaniu stosunków seksualnych, ale nie zaprzeczył, że dochodziło do innych czynności seksualnych. Była to moim zdaniem trafna obserwacja – wyczytana między wierszami – która mogła zapalić światełko czujności i wpłynąć na bardziej krytyczną analizę listu. Szkoda, że ten ksiądz, czy nuncjusz nie napisali do abp. Re w sprawie obiekcji, co do wyznania McCarricka. Moim zdaniem zabrakło tej odwagi, która cechowała kard. O’Connora.

Nominacja do Waszyngtonu

Nuncjusz Montalvo wysłał do Watykanu terno, tzn. propozycję trzech kandydatów na biskupstwo w Waszyngtonie bez uwzględnienia McCarricka. Trzeba zaznaczyć, że właśnie w tym okresie abp Re został prefektem Kongregacji ds. Biskupów. Jest to ważne, ponieważ Re dobrze znał sprawę McCarricka.

Kardynał Sodano będąc na początku września 2000 r. w Nowym Jorku spotkał się z McCarrickiem i powiedział mu, że papież przeczytał list O’Connora i jego. Nic więcej. Świadczy to, że „grano w otwarte karty”. W połowie września, czyli po upływie kilku tygodni od doręczenia listu McCarricka papieżowi, kard. Sodano przekazał prefektowi Kongregacji ds. Biskupów decyzję Jana Pawła II, by oprócz wskazanych kandydatów rozważyć także kandydaturę McCarricka. Poproszono o pisemne opinie (votum in conscientia coram Deo) kard. J. Schotte, sekretarza Synodu Biskupów, i abp. Cacciavillana.

Warto wspomnieć, że McCarrick spotkał się osobiście z Ojcem Świętym w Watykanie 7 października 2000 r. Przy spotkaniu był obecny bp Dziwisz. Raport zaznacza, że z tej audiencji nie znaleziono żadnej sporządzonej notatki. Sprawdziłem, że nie ma śladu tej prywatnej audiencji w dzienniku L’Osservatore Romano, co rutynowo było i jest odnotowywane. W dniach 6-8 października 2000 r. odbywał się w Rzymie Jubileusz Biskupów. Przybyło wtedy ponad 1500 biskupów. Być może doszło do krótkiego spotkania w Auli Pawła VI. Decyzja o nominacji do Waszyngtonu nie była jeszcze podjęta, więc o tym nie mogło być mowy.

Jestem pewny, że w dossier McCarricka, którym dysponowała Kongregacja ds. Biskupów była nie tylko wspomniana korespondencja dotycząca wątpliwości spowodowanych plotkami i niepotwierdzonymi zarzutami, ale spora część obejmowała jego dokonania duszpasterskie i w wielu innych dziedzinach życia kościelnego oraz społecznego. Raport przytacza pozytywne opinie biskupów amerykańskich: Fiorenzy, Maidy, Harveya i Murryego, których o to poproszono.

Spotkanie Kongregacji ds. Biskupów w sprawie nominacji miało miejsce 11 października. Podczas jego trwania abp Cacciavillan omówił „za i przeciw” nominacji McCarricka. Schotte i Cacciavillan opowiedzieli się za kandydaturą McCarricka, wysuwając ją na czoło czterech proponowanych biskupów. Wątpliwości w sumieniu, co do tej decyzji miał dalej abp Re. Stwierdził jednak, że poprze tą kandydaturę, „jeśli Ojciec Święty opowie się za nominacją McCarricka do Waszyngtonu, […]” (Raport, s. 182). Arcybiskup Re spotkał się z papieżem w tej sprawie 14 września. Jan Paweł II zaaprobował kandydaturę McCarricka, która została mu przedstawiona, zgodnie z werdyktem gremium, jako najlepsza z proponowanych.

Wynika z tego, że prefekt kongregacji oparł się na zdaniu papieża, który uwierzył w kłamliwe zapewnienia McCarricka, i opinie przychylnych mu hierarchów. Gdyby prefekt pozostał przy swojej wcześniejszej decyzji…, gdyby powiedział, że brak mu pewności, by podjąć decyzję ze spokojnym sumieniem…, może papież postąpiłby inaczej, co do nominacji… Tak się jednak nie stało.

Przed Bogiem i sumieniem

W encyklice Veritatis splendor Jan Paweł II przypomniał katolicką naukę o sumieniu. Zauważył m.in., że „w osądach naszego sumienia kryje się zawsze niebezpieczeństwo błędu. Sumienie nie jest sędzią nieomylnym: może zbłądzić. Błąd sumienia bywa skutkiem niewiedzy niepokonalnej, to znaczy takiej, której sam podmiot nie jest świadom i od której nie może o własnych siłach się uwolnić” (n. 62).

Ojciec Święty i kluczowi jego doradcy w sprawie nominacji do Waszyngtonu, Cacciavillan i Re, w tamtej chwili się mylili, co do osądu i podjętego wyboru. Ale wiemy to z perspektywy aktualnie dostępnej wiedzy, której oni wtedy nie posiadali.

Podjęte przez Stolicę Apostolską procedury i przytoczone przez Raport dokumenty świadczą jednak, że szczerze szukano prawdy.

Sumienie zawsze musi szukać prawdy, zawsze winno dążyć, by jego osąd odzwierciedlał obiektywne normy moralne i obiektywną postać prawdy i dobra. Niekiedy znajduje się w sytuacji „niepokonalnej niewiedzy”. Nie jest ona zawiniona. Nie można przypisać odpowiedzialności moralnej osobie, która podjęła błędną decyzję będąc okłamaną.

W Raporcie została przytoczona opinia papieża Franciszka, że „Jan Paweł II był człowiekiem skrupulatnym od strony moralnej, o wysokiej prawości moralnej, że nigdy nie dopuściłby, by została promowana kandydatura osoby zdeprawowanej” (Raport, s. 400). Skomplikowaną i w skutkach błędną decyzję Jana Pawła II należy widzieć we wskazanym kontekście moralnym, jak również w świetle spójności, którą wyróżniała się osoba, życie i nauczanie moralne polskiego papieża.

Niewątpliwie takie całościowe widzenie problemu jest trudne w dzisiejszym świecie, w którym pomówienia i emocjonalne osądy biorą górę nad szczerym i wnikliwym dociekaniem prawdy. „Poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli” (J 8,32).

Konsystorz kardynalski

Powróćmy jeszcze do naszej historii, aby zastanowić się nad jej epilogiem. Nominacja McCarricka została ogłoszona 21 listopada. Wkrótce po objęciu archidiecezji w Waszyngtonie, został on wyniesiony do godności kardynalskiej. Jan Paweł II honorował zwyczaj stolic kardynalskich w konkretnych krajach. Konsystorz odbył się 21 lutego 2001 r. Wspomnę, że wśród czterdziestu czterech nowych kardynałów było dwóch Polaków: Jaworski i Grocholewski, którzy zmarli w bieżących roku. Podczas tego konsystorza do grona purpuratów Jan Paweł II włączył także Jorge Bergoglio z Buenos Aires. Minęły lata…

Papież Franciszek pozbawił McCarricka godności kardynalskiej (2018) i na podstawie procesu kanonicznego stwierdzającego, że jest winnym poważnych nadużyć na tle seksualnym, wykluczył go ze stanu duchownego (2019). Proces był możliwy w wyniku ujawnienia się ofiar wykorzystania i molestowania seksualnego, co miało miejsce począwszy od 2017 r. Pan Bóg ma swoje sposoby rozwiązywania trudnych spraw…

Chciałbym nadmienić, że podczas tego samego konsystorza w lutym 2001 r. kardynałem został F. X. Nguyen Van Thuan z Wietnamu, który był więziony przez komunistyczny reżim przez trzynaście lat. Trzymany przez dziewięć lat w ścisłej izolacji. Pozostał wierny Bogu i zachował czyste i prawe sumienie. Uwolniony z więzienia został wydalony z rodzinnego kraju. Wygłosił rekolekcje wielkopostne w Watykanie w Roku Wielkiego Jubileuszu. Dziękując mu za to Jan Paweł II powiedział: „Osobiście doświadczywszy krzyża, podczas długoletniego więzienia w Wietnamie, [kaznodzieja] opowiedział nam o rozmaitych faktach i epizodach z okresu cierpień, jakim było to więzienie, umacniając w nas pewność, że nawet wtedy, kiedy wszystko wokół nas, a i w nas, wali się w gruzy, Chrystus niezmiennie pozostaje naszym wsparciem i opoką” (18 marca 2000). Van Thuan pomimo cierpienia zachował w życiu pokój prawego sumienia. Napisał w testamencie: „Odchodzę z tego świata pogodny i nie żywię nienawiści do nikogo”. Umarł 20 września 2002 r. Dzięki ludziom takim jak on, świeckim i duchownym, żyjącym przed Bogiem w prawdzie sumienia, Kościół idzie naprzód, bo autentyczne świadectwo wiary i człowieczeństwa jest siłą przyciągającą innych do Chrystusa i wspólnoty.

Bóg ma swoje drogi przypominania nam rzeczy ważnych i oczywistych, o których często zapominamy. Sprawa McCarricka jest upokorzeniem dla Kościoła, lecz również lekcją, z której trzeba wyciągnąć wnioski. Owszem, potrzeba przejrzystego i zdecydowanego działania, zachowania procedur i przepisów prawa, by chronić dzieci i młodzież przed wykorzystaniem w Kościele i wszędzie indziej.

Żaden jednak system zabezpieczeń nie zastąpi prawego sumienia, w którego nakazach winniśmy rozpoznać głos samego Boga, i nic nie zastąpi świadomości wiary, że przed Bogiem każdy zda sprawę ze swoich czynów. Pomimo zawstydzenia i przejawów kwestionowania katolickiej nauki, Kościół, to znaczy my, duchowni i świeccy, winniśmy własnym przykładem i mądrym słowem ukazywać znaczenie prawego sumienia, trzeba o nim pamiętać i wsłuchiwać się w jego głos, bo – jak uczył Sobór Watykański II – „im bardziej decydującą rolę odgrywa prawe sumienie, tym więcej osoby i społeczności ludzkie unikają ślepej samowoli i starają się dostosować do obiektywnych norm moralnych” (Gaudium et spes, n. 16).