Czy dżihad może być dobry?

Panowanie dobra, sprawiedliwości oraz wykorzenienie zła z ludzkich serc. Właśnie takie cele wiązali ze słowem dżihad wyznawcy islamu. Dlaczego zaczęto postrzegać je inaczej?

W roku 2001, zaraz po zamachu na Word Trade Center, Ośrodek Badania Opinii Publicznej przeprowadził ankietę dotyczącą postrzegania islamu w Polsce. Przeważały skojarzenia z religią (66%) oraz negatywne - z wojną z terroryzmem, fanatyzmem i zacofaniem (32%). Zaledwie 2% ankietowanych Polaków kojarzyło islam z odrębną kulturą. Owocuje to dość powszechnym wśród piszących lub mówiących o islamie mniemaniem, że znają się na tej religii dobrze, mimo że ich wypowiedzi zawierają wiele błędnych stereotypów. Warto sięgnąć zatem do korzeni, do początków jej powstania, by przybliżyć historię religii, która znalazła się w centrum opinii publicznej i wyjaśnić pewne pojęcia, które pod wpływem emocji zostały mylnie zrozumiane i zinterpretowane.

Dzieje i istota islamu

Początek historii islamu sięga roku 610 n.e. w Mekce. Ówcześni Arabowie to rozdrobnione wędrowne plemiona o różnym trybie życia, jednak wspólnych korzeniach. Ich członkowie posługiwali się zbliżonymi do siebie dialektami, co istotnie wpłynęło na przyjęcie nowej religii i zrozumienie Koranu. Plemiona arabskie nie posiadały jednolitej religii, panteon ich bóstw był bardzo liczny. Inne bóstwa czczono w Arabii południowej, a inne w północnej, wiele z nich posiadało jednak cechy wspólne, pochodzące z opisów Starego Testamentu. W VI wieku powstawać zaczęły ośrodki religijne, w których czczonym bóstwom budowano świątynie. Arabowie nawiązali bliższy kontakt z ludnością osiadłą w miastach, między innymi z żydami i chrześcijanami. Rozpoczęła się próba łączenia bóstw, szukania Niepoznawalnego. Od judaizmu, później od chrześcijaństwa przejmowali wierzenia monoteistyczne, by w końcu nazywać Go Allahem, "panem Wschodu i Zachodu".

W epoce rozwijającego się handlu i narastających napięć społecznych, około roku 570 przychodzi w Mekce na świat Muhammad, w świcie chrześcijańskim znany pod imieniem Mahomet. W roku 610 wierzy on, że ma objawienia od Boga, które powinien przekazać swoim rodakom. Spisuje je w słynnej, świętej księdze - Koranie. Istota jego przesłania zawiera się w przekonaniu, że jest jeden Bóg (Allah), litościwy i wszechmocny, i że to On jest tym, który kieruje historią wydarzeń. Bóg jest sędzią sprawiedliwym i osądza ludzkie czyny, a Prorok Mahomet wierzy w pochodzący od Niego przekaz.

Objawienie

Pierwszy biograf proroka Mahometa, Muhamad Ibn Tsha, nazywa to wydarzenie "nocą przeznaczenia". "Leżałem uśpiony" - brzmią słowa proroka. - "Pewnej nocy, kiedy zasnąłem, przyszedł do mnie archanioł Gabriel i powiedział: «Czytaj!» Ta scena powtórzyła się dwa razy. Mahomet powiedział, że nie potrafi czytać, wtedy Gabriel zaczynał recytować: «Czytaj w imię twego Pana, który stworzył! Stworzył człowieka z grudki krwi zakrzepłej! Czytaj! Twój Pan jest najszlachetniejszy! On jest tym, który nauczył człowieka przez pióra, nauczył człowieka tego, czego nie wiedział»". Gabriel znikł, a Mahomet się obudził i poczuł, że coś wycisnęło pieczęć na jego sercu. Zaczął schodzić z góry i nagle usłyszał głos z nieba: "O Muhammadzie! Ty jesteś posłańcem Boga, a ja jestem archanioł Gabriel. Była to decydująca chwila w jego życiu. Odtąd miał świadomość, że sam Bóg powołał go na Proroka. Szybko powrócił do Mekki i zaczął nauczać o zmartwychwstaniu i o Sądzie Bożym. Do kupców mówił: "Bóg was osądzi po waszych czynach". W jego nauczaniu było coś pociągającego. Został jednak uznany za niebezpiecznego wywrotowca i wyrzucono go z Mekki. Tak jak Abraham, który opuścił ziemię ojczystą, również Mahomet musiał porzucić rodzinne miasto i udać się w roku 622 do Jasriby (późniejszej Medyny). Data tej przeprowadzki stała się początkiem kalendarza muzułmańskiego. Mahomet zyskał wiernych, a islam stale rósł w siłę polityczną. Ukonstytuowało się pierwsze państwo islamskie, którego religijnym i politycznym przywódcą został Mahomet. Wyznaczyło ono po wsze czasy wzór życia publicznego muzułmanów.

Prorok

W Jasribie Mahomet spotyka mieszkających tam Żydów którzy jednak nie uznają go za proroka. Mahomet siłą wyrzuca ich z miasta i morduje. Następnie, dzięki przychylności arabskich plemion koczowniczych, napada na Mekkę i zdobywa ją w walce zbrojnej. Jego wyznawcy wyrzucają z Mekki wszystkich pogan, a sam Mahomet ogłasza nową erę. Miasto staje się głównym centrum życia politycznego i pielgrzymkowego państwa, a Prorok zyskuje sobie jeszcze większe uznanie i autorytet wśród plemion koczowniczych.

W 632 roku mówi do tłumów: "Dzisiaj dopełniłem dla was mojej religii i wypełniłem całą rozciągłość mojej łaski wobec was. Jest moją wolą, aby islam był waszą wiarą. Pozostawiłem wam Księgę Allaha i jasne przykazania. Jeżeli będziecie się ich trzymać, nie zejdziecie na złą drogę". W tym samym roku umiera.

Prorok Mahomet pozostawił więc po sobie religię i państwo. Luźne, dotąd koczownicze plemiona arabskie, trudniące się grabieniem sąsiadów, ustanowiły organizację państwową, na czele której stanął kalif. Mahomet i jego zwolennicy szybko zorientowali się, że jeśli chcą zachować zwartość plemion, muszą skierować ich energię na zewnątrz. O ekspansji islamu zdecydowała więc, w jakimś stopniu, specyfika kultury koczowniczych Arabów. Życie na pustyni wymagało walki i pewnego stopnia agresji zapewniającej przetrwanie. Pierwotnie była ona rozładowywana w walkach wewnętrznych toczących się pomiędzy plemionami. Islam później ich zakazał. Natomiast zewnętrzna ekspansja militarna rozpoczęła się na dobre wtedy, kiedy Arabowie zdali sobie sprawę ze słabości Greków i Persów. Początki islamu mają zatem charakter militarny i polityczny, a nie religijny. Historycy muzułmańscy sugerują, że tak naprawdę islam narodzi się dopiero w drugim stuleciu po śmierci Mahometa, by ideologicznie uzasadnić arabskie podboje.

Ekspansja islamu

W efekcie szybkiego rozprzestrzeniania się nowej religii na początku X wieku imperium islamu oparło się o Chiny i Indie na wschodzie, o Atlantyk i Pireneje na zachodzie, a po opanowaniu Sycylii, Krety i Salonik - Morze Śródziemne stało się wewnętrznym morzem Saracenów. Następne wieki przyniosły zmiany w zasięgu terytoriów opanowanych przez islam: w XV wieku rozpoczyna się ekspansja na Bałkany i w głąb środkowej Europy, z kolei w wyniku rekonkwisty w 1492 roku ostatni Arabowie opuszczają Półwysep Iberyjski. Islam rozprzestrzenia się też w Azji południowo-wschodniej. Aż do XVII wieku wojska muzułmańskie odnoszą zwycięstwa nad armiami chrześcijańskimi - co w świadomości Europejczyków rozbudowuje poczucie tzw. zagrożenia tureckiego, a tym samym strach przed islamem.

Kiedy ostatecznie ustalają się granice feudalnego państwa islamskiego następuje stagnacja, zanik władzy centralnej kalifa, powstaje kilka niezależnych kalifatów i emiratów. Największym państwem staje się Imperium Otomańskie. W tym czasie w świecie zachodnim kończy się okres feudalizmu, rozpoczyna się ekspansja kolonialna, a potem imperialistyczna. Europejczycy opanowują Afrykę północną, Azję centralną i wschodnią i odzyskują stopniowo tereny Europy południowo-wschodniej. Ujawnia się wielka różnica w poziomie nauki, gospodarki, sposobu sprawowania władzy i administracji pomiędzy krajami muzułmańskimi a europejskimi - na korzyść tych ostatnich.

Od XIX wieku rozpoczyna się emigracja zarobkowa muzułmanów, na skutek której islam zaczyna stopniowo rozprzestrzeniać się w Europie zachodniej i Ameryce Północnej.

Przyczyny i skutek ekspansji arabskiej

Europejscy znawcy islamu uważają, że przyczyny podbojów były bardzo prozaiczne: ekonomiczny przymus, wyrwanie się z ograniczonych zasobów pustyni, a nierzadko także głód. Jeden z anonimowych wierszy tamtego okresu mówi: "Nie, nie dla Raju porzuciłeś swe życie koczownicze, raczej była to tęsknota za chlebem i daktylami". Wiara spełniała funkcje integracyjne i organizacyjne. Arabowie chcieli zdobyć bogactwa zgromadzone w imperium sasanidzkim i bizantyjskim. Imperium arabskie zostało stworzone nie tylko siłą oręża, a wiara, którą przyjęły podbite ludy, nie była wynikiem przymusu militarnego.

Większość podbijanych ludów akceptowała ekspansję arabską i nową władzę, gdyż w odróżnieniu od dotychczasowych autokratycznych i absolutystycznych rządów Rzymu, Persji i Bizancjum system arabski nie zmieniał statusu społecznego pogan - "niewiernych" z najniższych i najliczniejszych warstw społeczeństwa (będących w całkowitej zależności od władzy feudalnej), a dla przyjmujących islam oferował możliwość stania się człowiekiem wolnym. Żydzi, chrześcijanie i sabejczycy dla muzułmanów byli "Ludźmi Księgi", czyli posiadającymi objawione przez Boga Pismo Święte. Zatem, jeśli nie walczyły one z wyznawcami islamu, to ich przedstawiciele uznawani byli za reprezentantów wyznań chronionych i zobowiązani do płacenia podatku pogłównego jako opłaty za ochronę. W wieku X za chronionych uznano również zoroastorian. Dawało im to możliwość tworzenia władzy kościelnej, gmin wyznaniowych i własnych sądów.

Islam, w przeciwieństwie do innych religii, nie narzucał wiary siłą. Mieszkańcy podbitych terytoriów zachowywali status chronionych mniejszości. Podboje terytorialne miały w rzeczywistości na celu zdobycie łupów, zwiększenie liczby poddanych płacących podatki na rzecz władcy, nie zaś pomnożenie wyznawców Proroka. Wyprawy wojskowe, z tytułem świętej wojny dzihad (arab.: zmaganie, walka), w większości sprowadzały się do usunięcia zagrożenia ze strony wroga zewnętrznego i zdobycia, oprócz łupów, również niewolników, którymi następnie handlowano.

Dżihad

Słowo dżihad oznacza dokładanie starań w jakiejś dziedzinie. W islamie terminem tym określa się wysiłki i starania na "ścieżce Boga", o panowanie na świecie dobra i sprawiedliwości, o wykorzenienie zła i ucisku, czyli chodzi o podejmowanie działań na rzecz szerzenia islamu. W pierwszym wieku istnienia islamu dżihad oznaczał opór i obronę wyznawców Allaha przed Arabami, którzy nie byli muzułmanami.

Istnieją dwa rodzaje dżihadu: większy i mniejszy. Dżihad większy jest ważniejszy - polega on na nieustannych wysiłkach podejmowanych przez każdego muzułmanina w celu wykorzenienia wszystkiego, co w jego życiu jest grzeszne lub przeciwne takiemu sposobowi życia, jakiego Bóg chce dla ludzi. Jest to zatem walka z szatanem i jego pokusami lub wszelkie działania na rzecz własnej gminy. Narzędziami tego dżihadu są w pierwszym przypadku serce, a w drugim - ręce i język. Dżihad mniejszy (kital), którego narzędziem jest miecz, polega na obowiązku zbrojnej obrony samego siebie, uciskanych ludzi lub muzułmańskiego sposobu życia, jeśli jest atakowany. Islam nie jest bowiem religią pacyfistyczną i jeśli wszystkie inne środki zostały wyczerpane, dopuszcza akcję zbrojną w słusznej sprawie. Zawsze jednak musi to być walka w samoobronie przeciw atakowi lub uciskowi, a nie we własnym interesie.

Z czasem dżihad zaczął przybierać różne formy, włącznie z wojną ekspansywną - próbą podboju świata w imię nawracania na islam, aczkolwiek znawcy tematu podkreślają, że wojna religijna była tylko pretekstem do zdobywania nowych terytoriów. Tu jednak "święta wojna" jest rozumiana jako walka z "niewiernymi".

Często natrafić można na informację, że muzułmanie dawali podbitym ludom do wyboru: "islam albo miecz". Jest to prawda tylko w odniesieniu do zachowujących pogaństwo plemion arabskich, ponieważ muzułmańskim zarządcom zależało na efektywnym sprawowaniu opieki i czerpaniu z tego odpowiednich korzyści materialnych. Ich przedstawiciele czuli się na ogół obywatelami drugiej kategorii - co było najczęstszą przyczyną konwersji na islam, a co dawało też możliwość awansu społecznego i ekonomicznego. W ten sposób wyznanie Proroka stało się religią dominującą na obszarach podbijanych, mimo że już wcześniej istniało tam chrześcijaństwo.

Słowo islam oznacza oddanie, poddanie się Bogu. Muzułmanie są poddanymi Allaha, wypełniają jego wolę i czczą Mahometa. Islam jest równocześnie religią, prawem, kulturą i polityką, dla których zasady, obowiązki, zakazy i nakazy zostały ujęte w świętej księdze - Koranie. Kodyfikacja zasad dżihadu formowała się w wiekach późniejszych. Utożsamienie dżihadu z kitalem jest koncepcją, która narodziła się pod koniec walk o Palestynę, w wieku XII. Natomiast nawet dżihad mniejszy nie może być prowadzony w celu nawrócenia chrześcijan lub żydów, lecz wyłącznie niewierzących (politeistów) oraz obłudników (czyli pozornych muzułmanów, faktycznie politeistów, w swoim sercu czczących duchy, świętych i ich groby). Jednak od czasu wojen krzyżowych dżihadem nazywana jest wojna przeciw chrześcijanom najeżdżającym ziemie muzułmanów, a także walka przeciw mocarstwom kolonialnym. Zdarza się także, że do dżihadu wzywają muzułmanie przeciw muzułmanom, tak jak w czasie krwawej wojny iracko-irańskiej w latach 1980-1988.

***

Wiedza na temat islamu jest ważna, gdyż dzięki niej można próbować udzielać odpowiedzi na związane z nim wątpliwości i rodzące się pytania - w tym także to najważniejsze, czy islam sam w sobie stanowi dla nas, Europejczyków, jakiekolwiek zagrożenie, a jeśli tak - to jakie?

Opracowali: Małgorzata Golik i Piotr Kosiarski na podstawie artykułu Jana Koniora SJ