Zmieńmy "Ojcze nasz"

Tę drugą formę co dnia wypowiadamy do Boga w najczęstszym chrześcijańskim wezwaniu modlitewnym. Trudno się temu dziwić, skoro "Ojcze nasz" jest modlitwą, której na prośbę uczniów nauczył ich sam Jezus i jej treść uwieczniona została w dwóch ewangeliach. A jednak w zapisie ewangelicznym wers ów brzmi nieco inaczej: "Nie dopuszczaj do nas pokusy" (Łk 11,4; Mt 6,12 - cytuję za najnowszym przekładem, którego dokonał zespół biblistów dla Edycji św. Pawła).

Jest to różnica subtelna, ale kluczowa, bo zasadniczo wpływa na kształt naszego myślenia o Bogu. Dotyka przecież tajemnicy i obecności zła w świecie, które w ludzkich oczach najbardziej obciąża Stwórcę. Można więc wypaczyć wiarę już na samym progu jej kształtowania przez niezbyt precyzyjne użycie słów. I utrwalać tak wykoślawioną wiarę przez nieustanne powtarzanie nie do końca zrozumiałych formuł. Tego typu wątpliwości dotykają mnie, gdy myślę o tym, że wkrótce tej modlitwy będę musiał nauczyć swoje dziecko. I że przyjdzie czas (oby!) pytań dziecka o jej treść, czas wątpliwości i konfrontacji słów modlitwy z codziennym doświadczeniem.

W wywiadzie rzece z ks. Józefem Tischnerem, którego toczyła już ciężka choroba nowotworowa, znajduje się rozdział poświęcony modlitwie. Od kiedy "Przekonać Pana Boga" ukazało się przeszło dekadę temu - w tym roku zostało wznowione - w mojej pamięci pozostała prosta odpowiedź ks. Tischnera na pytanie, czy ma jakąś ulubioną modlitwę. "Właściwie poza »Ojcze nasz« nie" - odpowiada. I tyle, koniec kropka.

Modlitwa Pańska jest modlitwą na całe życie. Augustianin o. Marek Donaj, który od kilkunastu lat jest kapelanem szpitalnym i opiekuje się między innymi osobami chorymi na raka (w tej roli zresztą spędził też trochę czasu z ks. Tischnerem) podzielił się ze mną ostatnio ważnym spostrzeżeniem. Zaobserwował, że w krytycznych chwilach największą wagę ma dla człowieka ta modlitwa, której nauczył się od swoich rodziców. Z tą modlitwą na ustach człowiek umiera. I jest to najczęściej "Ojcze nasz".

"Ojcze nasz", jak stwierdzał Tertulian, stanowi "streszczenie całej ewangelii". Św. Augustyn podpowiadał, by zbadać wszystkie modlitwy biblijne i okaże się, że nie ma w nich nic ponad to, co znajduje się w Modlitwie Pańskiej. Św. Tomasz z Akwinu nie ma wątpliwości, że jest ona "najdoskonalszą z modlitw". Katechizm w osobnym rozdziale poświęconym "Ojcze nasz" wskazuje, że "znajduje się ona w centrum Pisma świętego" i jest "właściwą modlitwą Kościoła".

Przyjęte u nas sformułowanie "nie wódź nas na pokuszenie" może tę modlitwę sprowadzić niestety na niewłaściwe tory. Tak przetłumaczona prośba sugeruje przecież, że Bóg może  - na podobieństwo rajskiego węża - prowadzić do zła. Jedną ręką miotać gromy złości, a drugą dopełniać wszelkie potrzeby miłości. Konsekwencje tego typu myślenia pobrzmiewają w słowach "Bóg tak chciał", zapisanych na przykład na przydrożnych krzyżach albo wyrażają się w deklaracjach "byłem narzędziem w ręku Boga", gdy padają z ust zbrodniarzy.

Święty Jakub przestrzega przed tego typu myśleniem: "Bóg bowiem ani sam nie jest kuszony, ani też nie kusi nikogo. Każdego bowiem kusi jego własna pożądliwość, która odwodzi od dobra i nakłania do zła. Gdy pożądliwość pocznie, rodzi grzech. A gdy grzech jest dojrzały, płodzi śmierć" (Jk 1,13-15).

W wersji Modlitwy Pańskiej, którą zapisał św. Łukasz, występuje pięć próśb, u św. Mateusza jest ich siedem. Ta dłuższa wersja przyjęła się jako modlitwa Kościoła. W cytowanym już przekładzie brzmi ona następująco: "Ojcze nasz, który jesteś w niebie, niech będzie uświęcone Twoje imię. Niech przyjdzie Twoje królestwo, niech się spełnia Twoja wola, jak w niebie, tak i na ziemi. Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj. I daruj nam nasze długi, jak i my darowaliśmy naszym dłużnikom. I nie dopuszczaj do nas pokusy, ale nas wybaw od złego" (Mt 6, 9-13).

Istnieje wiele korzyści przemawiających za odmawianiem "Ojcze nasz" według tego tłumaczenia: styl języka bliższy naszym czasom; fragment, który dotyczy winy i przebaczenia winowajcom, tutaj bardziej jest zakotwiczony w ewangelii poprzez obraz długu i darowania dłużnikom (co przecież zilustrował Jezus w Ewangelii według św. Łukasza wstrząsającą przypowieścią o niemiłosiernym dłużniku); werset dotyczący Boga i zła lepiej odzwierciedla intencje autorów Ewangelii, zważywszy dodatkowo na fakt, że posiada szczególną siłę formacyjną.

Katechizm zdaje sobie sprawę z trudności, jakich może przysporzać zwrot "nie wódź nas na pokuszenie": "Pojęcie greckie, które występuje w tym miejscu, jest bardzo trudne do przetłumaczenia. Ma ono bardzo wiele znaczeń: »abyśmy nie ulegli pokusie«, »nie pozwól byśmy doznali pokusy«" - piszą autorzy Katechizmu (2846). Dalej cytują przywołany wcześniej tekst Listu św. Jakuba i tłumaczą, że Bóg nikogo nie kusi, lecz "przeciwnie, chce nas wszystkich z pokusy wyzwolić". Katechizm wyjaśnia, że tymi słowami modlitwy "prosimy Go, by nie pozwolił nam wejść na drogę, która prowadzi do grzechu".

Podobnie pisał ostatnio Jan Turnau (http://janturnau.blox.pl/html). Sekretarz Ekumenicznego Przekładu Przyjaciół oraz członek zespołu tłumaczy pastor Mieczysław Kwiecień nie przekonali pozostałych ekspertów, by w swoim tłumaczeniu zrezygnować z "wodzenia na pokuszenie" na rzecz "niedopuszczania pokusy". Komentarz biblijny z wydania Edycji św. Pawła jest jednoznaczny: "Pokusy pochodzą od szatana. Bóg może dopuścić pokusę jako próbę wiary człowieka". Tłumacze objaśniają, że użyty jako "pokusa" rzeczownik grecki oznacza także "próbę" i "doświadczenie". Co to wszystko zmienia?

O. Krzysztof Wons wskazuje, że odpowiedź na wątpliwość, czy to Bóg nas kusi, znajdujemy dopiero w rozstrzygnięciu sporu definicyjnego. Biblia na oznaczenie dwóch doświadczeń używa jednego pojęcia: peirasmos, które przekładamy jako pokusa. W jednym odcieniu znaczeniowym peirasmos odnosi się do pokusy jako próby - wyjaśnia dyrektor Centrum Formacji Duchowej Salwatorianów - w drugim do pokusy jako pułapki.

Próbami są na przykład doświadczenia Abrahama, włącznie z dramatycznym złożeniem Izaaka w ofierze. "Bóg, który jest wierny - tłumaczy jednak św. Paweł - nie pozwoli byście byli kuszeni ponad siły, lecz dopuszczając pokusę, wskaże sposób jej przezwyciężenia" (1 Kor 10,13). Z kolei pułapkami (lub inaczej tłumacząc: zasadzkami) są doświadczenia wynikające z aktywności szatana. Ich modelowym opisem jest kuszenie Jezusa na pustyni (por. Mt 4,1-11).

W książce "Tęsknota za Ojcem. Lectio divina do Ojcze nasz" o. Wons pisze, że zwrot, by Bóg "nie dopuścił do nas pokus" nie oznacza tu Bożego sprawstwa: "Jest to przejęty od Semitów sposób wyrażania prośby, aby Ojciec nie pozostawiał nas samych podczas kuszenia czy próby".

Jakiej więc wersji Modlitwy Pańskiej nowy członek Kościoła powinien być teraz uczony: tej, która panuje w obecnych pokoleniach i w liturgii, czy tej, którą bliższa jest zapisowi ewangelicznemu? Wprawdzie Katechizm przyznaje, że ów wers jest trudny do oddania w językach ojczystych, ale nie ulega wątpliwości, że przekład, który się u nas przyjął, wykoślawia znaczenie fragmentu "Ojcze nasz".

Być może pora już na niewielką zmianę, która pozwoliłaby uniknąć dwuznaczności ukrytej w powszechnie używanej wersji tej fundamentalnej dla chrześcijan modlitwy.