Za FASadą

Dzieci z FAS na ogół się nie wyróżniają, czasem zwraca uwagę ich nieco orientalna uroda, ale dopiero znajomość tematu sprawia, że je dostrzegamy. Na ogół są pogodne, empatyczne, spontaniczne i uprzejme, należą do grupy klasowych wesołków albo notorycznych "rozrabiaczy" i "przeszkadzaczy".

Większość z nich jest słaba z przedmiotów ścisłych, ale potrafią pięknie opowiadać, rysować lub mają inne talenty. Specjalnie nie odstają od reszty uczniów. Szkoda tylko, że niektóre są trochę leniwe i może gdyby rodzice poświęcali im więcej czasu, to miałyby lepsze osiągnięcia.

Co się kryje za tą fasadą? Jak naprawdę funkcjonują dzieci, które w okresie prenatalnym były narażone na działanie alkoholu? Z jakimi ograniczeniami muszą żyć, co czują, a czego nie mogą poczuć, co widzą, co słyszą i co rozumieją? Dzieci, które mają problemy wynikające z prenatalnej ekspozycji alkoholowej, czyli tzw. FAS, rzadko są zdiagnozowane lub mają już diagnozę błędną. Wiele z nich zostało zakwalifikowanych do grupy dzieci z ADHD, dzieci z upośledzeniem umysłowym albo funkcjonują w szkole jako dzieci leniwe lub zaniedbane.

Sytuacja wydaje się idealna, gdy dziecko ma właściwą diagnozę i w miarę świadomych problemu rodziców. Jednak gdy pojawi się w szkole, okazuje się, że nie wiadomo co z nim robić, jak go uczyć, na co zwracać uwagę, a na co właśnie nie zwracać. Idealną sytuacją byłaby skierowanie dziecka do klasy integracyjnej, gdzie pedagog wspomagający mógłby wspierać dziecko w czasie szkolnych zmagań.

Do najczęstszych skutków picia alkoholu przez ciężarne należały: przedwczesny poród u 11% (wśród niepijących badanych przedwczesny poród wystąpił u 8% kobiet), niska waga urodzeniowa u 14% dzieci (wśród dzieci matek niepijących było to 6%), niższa punktacja w skali Apgar.

W Polsce rocznie przychodzi na świat ponad 300 tys. dzieci. Według informacji z 2008 roku: Nawet troje dzieci na każde 1000 urodzeń żywych może być dotkniętych płodowym zespołem alkoholowym (FAS). W Polsce rodzi się rocznie 300 000 dzieci. 0,3% to 900 dzieci z FAS. To więcej niż liczba rodzących się dzieci z zespołem Downa (1 na 700 urodzeń). Dziesięć razy więcej dzieci ma rozmaite zaburzenia rozwojowe spowodowane alkoholem, klasyfikowane jako FAE (Fetal Alcohol Effects). Szacuje się, że negatywne konsekwencje ekspozycji płodu na alkohol mogą występować nawet u 1% wszystkich noworodków2.

Terminem FASD (Fetal Alkohol Spectrum Disorders) określa się spektrum skutków uszkodzeń poalkoholowych u dziecka, do których należą zaburzenia fizyczne, umysłowe, zachowania i uczenia się.

FAS (Fetal Alkohol Syndrom) czyli Płodowy Zespół Alkoholowy to termin diagnostyczny jednostki chorobowej (wg ICD−10 jest to Q 86). Diagnozuje się go u dzieci z potwierdzoną prenatalną ekspozycją alkoholową, u których występuje zespół wad wrodzonych; somatycznych (cechy dysmorficzne, zaburzenia wzrostu) oraz neurologicznych (problemy z uczeniem się, zaburzenia zachowania i funkcjonowania społecznego).

FAE (Partial Fetal Alkohol Syndrom) to FAS częściowy, występujący u dzieci z potwierdzoną prenatalną ekspozycją alkoholową, mogą występować niektóre cechy dysmorficzne, dziecko ma problemy w funkcjonowaniu z powodu uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego.

ARND (Alkohol Related Neurodevelopmental Disorder) to neurobehawioralne zaburzenia, których przyczyną są uszkodzenia spowodowane przez alkohol.

ARBD (Alkohol Related Birth Defects) czyli wady wrodzone związane z alkoholem.

Objawy pierwotne FAS stanowią deficyty fizyczne i umysłowe, z którymi dziecko się rodzi. Należą do nich m.in.: - cechy dysmorficzne, opóźnienie wzrostu, niska waga, opóźniony rozwój fizyczny, - nadpobudliwość, zaburzenia snu, nadwrażliwość lub niedowrażliwość, - problemy z koncentracją, organizacją, pamięcią, myśleniem abstrakcyjnym, myśleniem przyczynowo−skutkowym.

Decydujący wpływ na powstawanie tzw. objawów wtórnych ma środowisko rodzinne i szkolne, sposób zaspokajania potrzeb dziecka, metody wychowawcze. Jeśli dziecko pozbawione jest właściwej opieki i wsparcia ze strony rodziców i nauczycieli, a jest postrzegane jako leniwe, złośliwe i niezdarne, może reagować lękiem, wycofaniem lub złością i agresją. Inne objawy wtórne wynikające z niezrozumienia problemów dziecka to: niska samoocena, problemy z zachowaniem, kłamanie, uzależnienia, samookaleczenia, choroby psychiczne, wagary, problemy z prawem.

• Problemy z organizacją (dziecko z FAS wymaga kontroli: zapomina o książkach, przyborach, terminach, zmianach, o toalecie).
• Słabe poczucie czasu (spóźnienia, problem z planowaniem czasu podczas klasówek).
• Problem z myśleniem abstrakcyjnym ("wyobraź sobie…").
• Płaskie rozumienie języka (problem z rozumieniem przenośni, metafor, żartów, ironii, ironiczna uwaga nauczyciela "ale Ty jesteś mądry…" zostanie zrozumiana jako pochwała).
• Konfabulacja (opowiadanie historii niezwykłych, mieszanie rzeczywistości z fantazją, dziecko gubi granice między prawdą a fikcją).
• Mówienie do siebie, głośne myślenie bez świadomości, że tak się dzieje.
• Nieoczekiwane (gwałtowne) zmiany nastroju (rodzaj pożywienia ma wpływ na metabolizm: brak kontroli ilości i jakości spożywanego pożywienia).
• Korzystanie z zasłyszanych (zapamiętanych) tekstów nie ma nic wspólnego z refleksją, daje wrażenie, że dziecko ma "coś" do powiedzenia.
• Sprowokowane może odpowiedzieć (zachować się) nieprzewidywalnie, jest nieświadome konsekwencji.
• Dziecko albo "przyjaźni się ze wszystkimi", albo nie ma przyjaciół (nie nawiązuje trwałych związków rówieśniczych).
• Dla akceptacji ze strony rówieśników jest skłonne podjąć działania ryzykowne (podatność na manipulację).
• Uczy się zachowań poprzez naśladowanie.

1. Bądź w stałym kontakcie z rodzicami, oni znają swoje dziecko najlepiej,
2. Zapoznaj się z diagnozą, bo każde dziecko może mieć inne deficyty,
3. Sprecyzuj cele krótko− i długoterminowe, które chcesz osiągnąć,
4. Ustal jasne zasady współpracy z dzieckiem (kontrakt sformułuj jasno, w krótkich zdaniach) i konsekwentnie ich przestrzegaj. Jeśli jakieś punkty nie znajdują zastosowania w praktyce, zrezygnuj z nich (omawiając je wspólnie z dzieckiem),
5. Dowiedz się lub zaobserwuj, jakie dziecko ma pasje (chętniej będzie pracować na przykładach, które zna i lubi).
6. Przypominaj dziecku ustalone zasady.
7. Wydawaj jasne, krótkie polecenia bez przenośni, ironii, żartów - jedno, najwyżej dwa polecenia.
8. Otoczenie ucznia powinno być w miarę możliwości uporządkowane, aby ograniczyć nadmierną stymulację.
9. Pozwól dziecku używać wielu zmysłów, oprócz słuchania i widzenia niech dotyka, manipuluje, wącha (polisensoryczność pomocy).
10. Prowadź zajęcia według planu, unikaj niespodziewanych zmian, o każdej zmianie uprzedzaj dziecko wcześniej.
11. Nie dawaj dziecku zbyt dużego wyboru.
12. Bądź przygotowany na zmiany nastroju (czasem gwałtowne).
13. Powtarzaj, przypominaj, bądź cierpliwy, staraj się nie irytować.
14. Nie prowokuj - dziecko może być nieobliczalne ("chyba mnie nie kopniesz", bo kopnie).
15. Dziecko potrzebuje sukcesu - stwórz mu możliwość ich osiągania, doceniaj wysiłek, chwal za konkretne rzeczy.
16. Kontroluj i sprawdzaj.
17. Jeśli uwolnią się Twoje emocje (jesteś zdenerwowany), poczekaj, przestań działać i mówić! Kontynuuj, kiedy zaczniesz nad sobą panować (nie dawaj dziecku informacji, o tym jak może Cię sprowokować lub zranić! Może manipulować Twoimi emocjami).

Praca z takim dzieckiem to duże wyzwanie dla każdego pedagoga, ale może też być źródłem dużej satysfakcji.

Przypisy:

1. http://www.niebieskalinia.pl/newsy.php?id=2705& w=1440 (dostęp: 12.07.2010)
2. http://linemed.pl/nhealth_guide/details/id,923 (dostęp: 16.07.2010)

Literatura:

1. Hryniewicz D., Specyfika pomocy psychologiczno−pedagogicznej dzieciom z FAS, Wyd. Parpamedia, Warszawa 2007.
2. Klecka M., Janas−Kozik M., Dziecko z FASD. Rozpoznania różnicowe i podstawy terapii. Wyd.Parpamedia, Warszawa 2009.
3. Liszcz K., Jestem nauczycielem dziecka z FAS. Wyd. Fundacja "Daj szansę", Toruń 2008.