Komisja katolicko-prawosławna o roli papieża

Miejsce i rola biskupa Rzymu w Kościele w pierwszym tysiącleciu będzie tematem XII posiedzenia Międzynarodowej Komisji ds. Dialogu Teologicznego między Kościołem Rzymskokatolickim a Prawosławnym. Rozpoczyna się ono dzisiaj w Wiedniu i potrwa do 27 września.

Niektórzy komentatorzy i uczestnicy rozmów wyrażają ostrożny optymizm, co do postępu na drodze do osiągnięcia zgody i jedności obu Kościołów. Jeszcze nie wiadomo, czy w spotkaniu weźmie udział delegacja Patriarchatu Moskiewskiego. Ma się to wyjaśnić w najbliższych godzinach.

Współprzewodniczącymi Komisji są: ze strony katolickiej – kard. Walter Kasper, emerytowany przewodniczący Papieskiej Rady Popierania Jedności Chrześcijan i z ramienia prawosławia – metropolita Pergamonu (Patriarchat Konstantynopola) Jan (Zizioulas).

Obie strony zgadzają się, że w niepodzielonym Kościele pierwszego tysiąclecia Rzym zajmował pierwsze miejsce i dlatego jego biskup (papież) był pierwszym wśród patriarchów. Na kolejnych miejscach tej honorowej listy byli (i do dzisiaj są) patriarchowie: Konstantynopola, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy. Nie ma natomiast zgody co do tego, co konkretnie i w szczegółach oznaczał ów prymat w pierwszym tysiącleciu i jakie uprawnienia miał papież.

Jeden z prawosławnych członków Komisji, metropolita Austrii Michał (Staikos) wyraził nadzieję, że spotkanie stanowić będzie istotny krok naprzód w ekumenizmie, przestrzegając jednocześnie przed zbyt pospiesznymi krokami. „Potrzebujemy nie współzawodnictwa teologicznego, lecz skutecznego i stałego dialogu” – stwierdził hierarcha w rozmowie z austriacką agencją katolicką „Kathpress”. Jego zdaniem wyjaśnienie sprawy pozycji biskupa Rzymu w pierwszym tysiącleciu jest „podstawą procesu przywracania jedności Kościoła” i fundamentem, na którym trzeba będzie mówić o obecnych uprawnieniach prymatu papieskiego.

Po wielu wiekach podziałów i konfliktów proces zbliżenia między Kościołem katolickim i prawosławnym rozpoczęli bł. Jan XXIII i patriarcha Konstantynopola Atenagoras wymianą listów w 1958 r. Dalsze kroki w tym kierunku przyniósł II Sobór Watykański (1962-65). W styczniu 1964 r. podczas podróży do Ziemi Świętej Paweł VI spotkał się tam z tymże patriarchą. W rok później – 7 grudnia 1965, na zakończenie Vaticanum II, zwierzchnicy obu Kościołów ogłosili jednocześnie w Rzymie i Stambule nieważność ekskomunik, jakie nałożyli na siebie ich poprzednicy w 1054 r. W dniach 25-26 lipca 1967 Paweł VI odwiedził Atenagorasa w jego siedzibie w Stambule, a w dniach 26-28 października tegoż roku patriarcha złożył mu rewizytę w Rzymie.

Linię ekumeniczną Atenagorasa kontynuował jego następca Dimitrios I, który w 1975 roku powołał do życia komisję mającą przygotować oficjalny dialog katolicko-prawosławny.

Ale rok wcześniej ekumeniczna fundacja „Pro Oriente” z Wiednia (założona przez kard. Franza Königa) wspólnie z Ośrodkiem Patriarchatu Ekumenicznego w Chambesy koło Genewy i Sekretariatem Jedności Chrześcijan zorganizowała „Colloquium Koinonia”. Jednym z jego uczestników był profesor teologii ks. Joseph Ratzinger, obecny papież Benedykt XVI.

Współprzewodniczący tamtego spotkania, metropolita Damaskinos podkreślił, że „należy spróbować stonować i doprowadzić do zgody różnice poglądów, które mogą być rozumiane jako różne aspekty jednej prawdy”. W pierwszym tysiącleciu Kościoły Wschodu i Zachodu, mimo różnic poglądów, mogły współistnieć i że również teologie pozostawały we wzajemnej zgodzie – przypomniał metropolita. Jednocześnie zwrócił uwagę, że idealnej zgody dogmatycznej między nimi nigdy nie było.

Ostatecznie oficjalny dialog katolicko-prawosławny nawiązano po wizycie Jana Pawła II w Stambule i jego spotkaniu z Dimitriosem 30 listopada 1979 r. Powstała wówczas Międzynarodowa Komisja ds. Dialogu Teologicznego między Kościołem Rzymskokatolickim a Prawosławnymi, złożona z 60 członków – w połowie katolików i prawosławnych. Swe pierwsze spotkanie odbyła ona w dniach 29 maja-4 czerwca 1980 na greckich wyspach Patmos i Rodos. Potem zbierano się kolejno w Monachium (1982), na Krecie (1984), w Bari (1986/87) i w Nowym Wałaamie (New Valamo; 1988, w Finlandii). Na spotkaniach tych omawiano m.in. rozumienie Kościoła i sakramentów.

Kryzys we wzajemnych stosunkach nastąpił, paradoksalnie, wraz z upadkiem komunizmu, gdy w ZSRR i Rumunii odzyskali wolność grekokatolicy. W czasach komunistycznych ich Kościoły w tych krajach zostały zlikwidowane a ich wyznawców wcielano do Kościoła prawosławnego. Gdy po 1989 r. te katolickie Kościoły wschodnie odzyskały wolność i podjęły starania o zwrot swych dawnych majątków, przejętych przez prawosławnych, prowadziło to do licznych konfliktów i napięć z tymi ostatnimi. Sprawa ta zdominowała VI posiedzenie Komisji we Fryzyndze w 1990. Dla prawosławnych katolickie Kościoły wschodnie zawsze stanowiły głęboką ranę i wielokrotnie potępiały one „uniatyzm”, rozumiejąc przez to dążenie do jedności Kościoła przez odrywanie prawosławnych od ich Kościołów macierzystych i poddawanie ich władzy papieskiej.

We Fryzyndze podkreślano, że tam, gdzie zawierano unie w celu zbliżenia Kościołów, wcale się one do siebie nie zbliżyły, ale przeciwnie – doprowadziło to do nowych podziałów.

Temat ten był podjęto na VII spotkaniu Komisji w Balamandzie koło Bejrutu w czerwcu 1993 roku. Z wielkimi trudami udało się tam podpisać deklarację, potępiającą uniatyzm jako metodę szukania jedności, zarazem jednak uznającą prawo powstałych wcześniej katolickich Kościołów wschodnich do istnienia. Dokument ten, będący owocem głębokiego kompromisu, w gruncie rzeczy nie zadowolił nikogo, zwłaszcza prawosławnych i dialog katolicko-prawosławny w praktyce ustał, choć oficjalnie nie został zerwany. Komisja zebrała się ponownie dopiero w lipcu 2000 r., tym razem w Baltimore, ale tamto spotkanie też nic nie dało.

Rozmowy wznowiono dopiero we wrześniu 2006 roku w Belgradzie. Tematem IX posiedzenia były sprawy struktur hierarchicznych i prymatu biskupa Rzymu.

Z wielką uwagą spotkało się 10. spotkanie dialogu w Rawennie we wrześniu 2008 roku. Podpisany tam dokument (z wyjątkiem przedstawicieli Patriarchatu Moskiewskiego) zawierał po raz pierwszy wspólne stanowisko rozdzielonych od 1054 roku Kościołów w sprawie prymatu „Pierwszego” (Protos) Biskupa w Kościele powszechnym. Po raz pierwszy Kościoły potwierdziły, że „zgodnie z tradycją Kościoła” ma miejsce również w wymiarze powszechnym pierwszoplanowa pozycja „Pierwszego” taka, jaką posiadał w pierwszym wieku biskup Rzymu.

Obie strony zgodziły się, że w niepodzielonym Kościele pierwszego tysiąclecia Rzym „zajmował pierwsze miejsce, dlatego biskup Rzymu był pierwszy pośród patriarchów”. Tekst stwierdzał, że w dalszym ciągu otwarte pozostaje pytanie, w jaki sposób ten prymat powinien być sprawowany na płaszczyźnie uniwersalnej. Katolicy i prawosławni nie są bowiem zgodni w interpretacji historycznych dowodów z tamtych czasów na temat praw biskupa Rzymu jako „pierwszego”.

Dyskusji na temat roli biskupa Rzymu w niepodzielonym Kościele, ze względu na wielką złożoność tego problemu, nie zamknięto również na 11. spotkaniu dialogu katolicko-prawosławnego na Cyprze w 2009 roku. Dlatego temat ten powraca również na obecne posiedzenie Komisji w Wiedniu.