7 niezwykłych miejsc, do których dotarli wikingowie

Wikingowie zapisali się na kartach historii jako brutalni wojownicy, utalentowani kupcy i rzemieślnicy oraz wybitni żeglarze. Pod koniec VIII wieku zaczęli oni opuszczać Skandynawię, osiedlając i grabiąc tereny nie tylko w Europie. Dokąd dotarli skandynawscy wikingowie?

Północne Maroko

Na terenie północnej Afryki wikingowie znaleźli się prawdopodobnie dwukrotnie. Po raz pierwszy, miało to miejsce podczas wyprawy na Półwysep Iberyjski w 844 roku. Przybysze ze Skandynawii złupili miasta leżące w obrębie emiratu Kordoby (Kadyks, Medinę i Algeciras), po czym przypuszczalnie udali się dalej na południe, gdzie na wybrzeżu dzisiejszego Maroka, zrównali z ziemią miasto Asilah, znajdujące się wówczas pod kontrolą kalifatu Abbasydów.

Nieco więcej informacji na temat aktywności Skandynawów w Afryce Północnej dotyczy ich drugiej wyprawy na Półwysep Iberyjski, która miała miejsce w 859 roku. Wówczas, zgodnie z relacją arabskiego geografa Al-Bakriego, wikingowie dotarli do emiratu Nekor w górach Rif, gdzie otoczyli niewielką miejscowość Mazimma. Okupowali ją przez osiem dni, a wycofując się z powrotem na tereny Andaluzji, porwali dwie członkinie dworu królewskiego. Emir Kordoby za sprowadzenie kobiet musiał zapłacić wysoki okup.

Obecność wikińskich najeźdźców na terenie północnej Afryki miała charakter epizodyczny i towarzyszyła wyprawom z połowy IX wieku. Należy pamiętać, że zarówno południowa część półwyspu Iberyjskiego (będą głównym celem wypraw), jak i północna Afryka znajdowały się w obrębie świata Islamu. Wydaje się, że przekroczenie kilkunastu kilometrów Cieśniny Gibraltarskiej było dla wprawionych, skandynawskich żeglarzy niewiele znaczącym epizodem podczas całej wyprawy. Z dzisiejszej perspektywy możemy jednak odnotować intrygującą obecność wikingów na terenie Afryki.

Kijów, obecnie Ukraina

Początki najważniejszego ośrodka na terenie wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny Wschodniej wiążą się z aktywnością skandynawskiego rodu Rurykowiczów (Rusów). Rosowie-Rhusowie na obszarze środkowego Dniepru pobierali trybut od słowiańskich plemion, co pozwalało na utrzymywanie przez nich dalekosiężnego handlu i odpowiedniej pozycji. Co ciekawe, w drugiej połowie X wieku dynastia zaczęła ulegać stopniowej slawizacji, co prawdopodobnie znalazło też wyraz w specyfice odkrytego tam materiału archeologicznego.

Jak wskazuje Władysław Duczko, Kijów był główną na południu siedzibą Rurykowiczów - założycieli Rusi Kijowskiej. Obecność Skandynawów w Kijowie odnotowały nie tylko źródła pisane. Potwierdza ją także (dość ubogi) inwentarz archeologiczny - w ciałopalnych i komorowych grobach z X wieku odkryto skandynawską biżuterię i broń - m.in. zdobione filigranem srebrne szpile i zapinki oraz złote naramienniki. Specyfika tych przedmiotów jasno wskazuje, że należały do skandynawskich elit. Przedmioty zdobione w charakterystycznych dla epoki wikingów stylach: Borre i Jellinge odkryto także podczas badań grodzisk położonych na północ i zachód od samego Kijowa. Obecność Skandynawów w Kijowie i - patrząc szerzej - na terenie Europy Wschodniej miała wielowymiarowe znaczenie: była to ważna siła polityczna, handlowa i militarna, o wyróżniającej się w regionie tożsamości kulturowej.

Aldeigjuborg - obecnie Stara Ładoga, Rosja

Innym ośrodkiem, w którym prężnie działali skandynawscy Rusowie była Stara Ładoga (w sagach określana jako Aldeigjuborg), założona około połowy VIII wieku, na zachodnim brzegu rzeki Wołchow. Osada początkowo miała charakter sezonowy, a z czasem została ważnym, stałym punktem na tzw. szlaku od Waregów do Greków, który pozwalał bogacić się na dalekosiężnym handlu między różnymi kulturowo społecznościami. To stąd pochodzą najstarsze przedmioty z okresu wikińskiego, które odkryto na terenie Rusi.

Obecność Skandynawów w Starej Ładodze już w VIII i IX wieku, poświadczają m.in. odkrycia pionków do gry planszowej Hnefatafl (w dużym uproszczeniu były to swego rodzaju "wikińskie szachy"), owalna zapinka, ostrza włóczni, figurka mężczyzny z rogami (przez W. Duczkę identyfikowana z rzemiosłem duńskim), a zwłaszcza drewniana tabliczka z inskrypcjami runicznymi. Dla wieku X można wskazać także brązowe zapinki owalne, zapinki równoramienne czy żelazne pierścienie z zawieszkami w kształcie młotów Thora.

Konstantynopol - obecnie Stambuł, Turcja

We wczesnym średniowieczu Rusowie utrzymywali kontakty handlowe z cesarstwem bizantyjskim. Źródła pisane są bardzo skąpe, zwłaszcza jeśli chodzi o informacje na temat tego, co było przedmiotem handlu. Przyjmuje się, że do Konstantynopola przywożono niewolników, a na północ zabierano ze sobą jedwab. Zachowały się też informacje o wikińskich najazdach na Bizancjum, które być może wpłynęły na sformalizowanie stosunków między Skandynawami a Grekami.

W X i XI wieku wielu skandynawskich wojowników pełniło służbę najemną w armii bizantyjskiej. Być może to z ich obecnością wiązały się inskrypcje runiczne, które zachowały się w świątyni Hagia Sophia. Według najnowszych badań, w obrębie dawnego kościoła chrześcijańskiego zachowały się co najmniej trzy napisy runiczne, a także cztery rysunki przedstawiające skandynawskie łodzie. Innym przykładem obecności Skandynawów w Bizancjum jest miejscowość Bathonea, położona około 20 kilometrów od Stambułu. Odkryto tam m.in. naszyjnik z wyobrażeniem Jörmanganda i krzyż znajdujący analogię w Europie Północnej.

Brattahlid - obecnie Qassiarsuk, Grenlandia

Nie bez powodu wikingów określa się mianem zdobywców północnego Atlantyku. Nie tylko udało im się skolonizować Islandię, ale także, pod koniec X wieku, założyć osady na terenie Grenlandii. Jedną z nich było Brattahlid, które znajdowało się na terenach odpowiednich pod uprawę, co odpowiadało potrzebom kolonizatorów. Jak zauważa E. Roesdahl:

Gospodarka rolna oparta była na hodowli owiec, kóz i krów, a poważnym argumentem na rzecz ówczesnej atrakcyjności Grenlandii w porównaniu z Islandią mogła być wartość miejscowych pastwisk. (…) Na Grenlandii trawa była świeżą i nieeksploatowana (…). Prawdopodobnie było wówczas także bardzo dużo drewna pławnego.

Taki opis dobrze oddaje potencjał rolny i hodowlany jaki wykorzystali wówczas Skandynawowie. Nie pozostawili oni jednak po sobie charakterystycznych dla epoki wikingów artefaktów. Wynika to prawdopodobnie z przyjęcia chrześcijaństwa jako religii dominującej. Na terenie osady znajdował się niewielki kościół, a pochówki jednoznacznie odpowiadają obrządkowi chrześcijańskiemu. Jedyny wyjątek stanowi odkryta w jednym z grobów osełka z wyrytym przedstawieniem młota Thora. Materialnymi świadectwami skandynawskiego osadnictwa na Grenlandii są także pozostałości budynków.

Vinland – obecnie L’anse aux Meadows, Kanada

Historię dotarcia Leifa Erikssona do Ameryki Północnej około 1000 roku podają sagi. Podobnie jak w przypadku Grenlandii są one głównym źródłem do poznania historii skandynawskiej obecności na północnym Atlantyku. Wiarygodność źródeł pisanych poświadczają (analogicznie jak w przypadku Grenlandii) także odkrycia archeologiczne. Na północnym wybrzeżu dużej wyspy położonej na zachód od wybrzeży Ameryki, odkryto wikińską osadę. Na obecność skandynawskich osadników wskazują m.in. ślady budynków o konstrukcji darniowej (m.in. długie domy), a także poszczególne artefakty takie jak charakterystyczny rodzaj igieł do szycia ubrań czy biżuteria (m.in. szpila pierścieniowata).

Truso - obecnie Janów, Polska

Skandynawowie docierali do odległych zakątków świata. Dziwnym byłoby, gdyby ich obecność ominęła tereny położone na południe od Morza Bałtyckiego. Na terenie dzisiejszej Polski funkcjonowała tylko jedna skandynawska osada. Było to położone na ówczesnym pograniczu słowiańsko-bałtyckim Truso. Osada została co prawda odnotowana w relacji Wulfstana, członka dworu angielskiego króla Alfreda Wielkiego, lecz ze źródła na temat samego Truso nie dowiadujemy się zbyt wiele. Możemy jedynie uznać, że osada musiała mieć duże znaczenie, skoro przybył do niej członek angielskich elit politycznych, który wymienił ją w swojej relacji. Co więcej zgodnie z przekazem:

Wulfstan opowiadał, że jechał z Haede, że przybył do Truso w siedem dni i nocy, że okręt szedł przez całą drogę pod żaglami.
[tłum. wg. Labuda 1961]

Relacja zachęciła badaczy do poszukiwań osady. Pierwsze próby zlokalizowania Truso podjęto w XIX wieku. Ostatecznie osada została odkryta w 1981 roku. W ciągu 40 lat badań stanowiska udało się określić m.in. jego chronologię i znaczenie, a także jednoznacznie dowieźć autentyczności relacji Wulfstana. Oprócz charakterystycznego typu budownictwa - tzw. długich domów, na terenie osady odkryto ogromną liczbę artefaktów typowych dla skandynawskiego rzemiosła epoki wikingów. Wymienić można m.in. przedmioty bezpośrednio odwołujące się do skandynawskiej mitologii: są to zawieszki w kształcie młotów Thora, figurka przedstawiająca Odyna, okucie pasa z wizerunkiem Lokiego czy zawieszka z wyobrażeniem Walkirii. Inne przedmioty odkryte podczas badań archeologicznych, także potwierdzają skandynawskie pochodzenie mieszkańców Truso, odnotować warto m.in. zapinki (trójlistne, owalne, równoramienne), pionki do gry Hnefatafl czy broń, wykonywaną w skandynawskiej technice sandwich (metoda wyrobu broni polegająca na zgrzewaniu wkładki stalowej z dwoma bocznymi nakładkami żelaza kowalnego). Osada funkcjonowała od końca VIII wieku do schyłku X lub początku XI wieku.

Skandynawowie epoki wikingów zapisały jedną z najciekawszych kart w historii wczesnośredniowiecznych migracji. Zakładali ośrodki rzemieślniczo-handlowe lub dokonywali najazdów niemal w całej Europie, skolonizowali wyspy północnego Atlantyku, dotarli do Konstantynopola i do północnej Afryki. Ich działalność przez kilkaset lat kształtowała specyfikę dalekosiężnego handlu czy sztuki nawigacyjnej, które pozwalały im się bogacić i docierać na odległe tereny. Oczywiście ciekawych miejsc, do których dotarli wikingowie jest znacznie więcej, choć niekoniecznie muszą być one tak odległe jak Qassiarsuk czy Stambuł, wiele z nich znajduje się na terenie dzisiejszej Polski czy sąsiednich Niemiec i Ukrainy.

Artykuł pierwotnie opublikowano na łamach portalu historycznego Histmag.org.

Wolna licencja - ten materiał został opublikowany na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0 Polska.