NIK: system nieodpłatnej pomocy prawnej jest nieefektywny

Raport "Funkcjonowanie systemu nieodpłatnej pomocy prawnej" to wynik kontroli przeprowadzonej przez NIK w latach 2016-2017, w ramach której sprawdzono przygotowanie przepisów ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej, jak i ich realizację.

Jak podaje NIK, system nieodpłatnej pomocy prawnej "w bardzo ograniczonym zakresie przyczynił się do eliminowania nierówności w dostępie do profesjonalnej pomocy prawnej na etapie przedsądowym". W ocenie Izby wynika to z niedopasowania przyjętych rozwiązań do potrzeb społecznych.

"W konsekwencji, w latach 2016-2017 z budżetu państwa nieefektywnie wydatkowano na ten cel ok. 190 mln zł. Środki te przeznaczone były głównie na sfinansowanie kosztów działalności punktów nieopłatnej pomocy prawnej, w których taka pomoc średnio udzielana była tylko raz dziennie" - czytamy w raporcie.

Jedna porada dziennie

W ocenie NIK, wybór takiego modelu systemu, opartego na koncepcji utworzenia punktów nieodpłatnej pomocy prawnej w liczbie adekwatnej do liczby ludności danego powiatu "nie został jednak dokonany w oparciu o rzetelną analizę potrzeb społecznych oraz możliwości ich zaspokojenia w ramach przewidzianych na ten cel środków".

W Polsce działa 1524 punktów nieodpłatnej pomocy prawnej. W 2016 r. ponad 375,5 tys. osobom udzielona została pomoc prawna obejmująca łącznie 443,8 tys. przypadków wsparcia. Na terenie objętych kontrolą powiatów, w latach 2016-2017 z takiej pomocy skorzystało ponad 16 tys. osób.

Z raportu NIK wynika, że w punktach, które miały być dostępne przez pięć dni w tygodniu przez co najmniej cztery godziny dziennie, przeciętnie w każdym dniu udzielana była tylko jedna porada; w większości przypadków trwała ona nie więcej niż godzinę. W ocenie NIK, przyczyną jest brak skutecznych działań informacyjnych o możliwości uzyskania nieodpłatnej pomocy prawnej.

Brak spójnego charakteru działań

Łączna kwota dotacji celowych z budżetu państwa, jaką powiaty wydały na realizację zadania dotyczącego nieodpłatnej pomocy prawnej, wyniosła 5621,9 tys. zł. Wydane środki zapewniły możliwość udzielania pomocy we wszystkich punktach, do których utworzenia zobowiązane zostały samorządy i nie były uzależnione od liczby udzielonych porad.

Średni jednostkowy koszt porady wyniósł ok. 340 zł w punktach prowadzonych przez adwokatów i radców prawnych oraz ok. 540 zł w punktach powierzonych organizacjom pozarządowym.

"Oceniając realizację zadań z zakresu nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej Minister Sprawiedliwości uznał, iż system ten jest nieefektywny. W ocenie tej nie uwzględnił jednak elementów istotnych dla rzetelnego przeprowadzenia ewaluacji, w tym analizy popytu na nieodpłatne poradnictwo prawne oraz identyfikacji części barier w korzystaniu z takiej formy pomocy. W ograniczonym zakresie korzystał też z możliwości uzyskania wsparcia Rady NPP, jako własnego organu opiniodawczo-doradczego" - czytamy w raporcie.

NIK podkreśla jednak, że pomimo braku w ustawie o nieodpłatnej pomocy prawnej przepisów dotyczących zasad prowadzenia i finansowania edukacji prawnej przez organy administracji publicznej, "wszystkie objęte kontrolą jednostki podejmowały działania wpisujące się w realizację tego obowiązku".

"Zakres i skala tych działań były zróżnicowane. Nie miały one jednak spójnego, kompleksowego i systemowego charakteru, a te, które adresowano do osób innych niż uczniowie, sprowadzały się głównie do udostępniania informacji w internecie" - podaje Izba.