Bóg trwający nad światem - mistyka przyrody

Cały stworzony świat, który jest dobry i trwa nieustannie w kosmicznej liturgii, ten cały wszechświat jest znakiem obec­ności Boga. Dlatego św. Ireneusz z Lyonu pisał: "Stworzenie samo wska­zuje na swego Stwórcę, dzieło pozwala rozpoznać Tego, kto je wykonał, a świat objawia Tego, który go uporządkował".

Zmiłuj się nad nami, Panie, Boże wszystkich rzeczy. Odnów znaki i powtórz cuda… (Ps. 36, 1-5)

Riła, góry w Bułgarii. U stóp najwyższego szczytu, Musały, stada bydła na zielonych halach. Stary pasterz, głaszcząc olbrzymiego, kudłatego psa, rozmawia z nami o ludziach, górach i Bogu. W pewnym momencie mówi do nas: "Święta Cerkiew poucza, że pod ikoną kryje się Bóg, ale ja wiem, że taką żywą ikoną jest człowiek. Jest także cała przyroda: kwiaty, góry, zwierzęta… Wszystko wyszło z ręki Boga i chyba wszystko jest ikoną…".

A mnie przypomniały się wtedy słowa Orygenesa z jego Homilii o Księ­dze Rodzaju: "Wszystko, co się dzieje, dzieje się w tajemnicach". Taką ta­jemnicą jest także stwórcze dzieło Boga, przyroda, dlatego Jostein Gaarder, norweski pisarz, autor słynnego Świata Zofii, mówił w jednym z wy­wiadów: "Natura jest wielką tajemnicą, a ja mogę się nazwać mistykiem natury, bo kiedy znajduję siew otwartej przestrzeni, w górach, w lesie, czuję się częścią Tajemnicy".

Spróbujmy przyjrzeć się i Tajemnicy, i przyrodzie, która jest jej zna­kiem, jej ikoną, jak chciał stary pasterz z Riły.

Liturgia kosmiczna

Medytując nad Księgą Rodzaju nietrudno zauważyć, że cały wszechświat wyszedł z rąk Boga, że - jak napisał św. Pa­weł - "wszystko (panta) pochodzi od Boga (por. 1 Kor 11, 12) i "wszystko (panta) - jak z kolei napisał św. Jan Ewangelista - przez Nie, przez Słowo (Logos), się stało" (por. J 1, 3). A jeżeli tak, to wszystko, całe stworzenie, "było dobre", a nawet "bardzo dobre" (por. Rdz 1, 31). Dopiero potem gno­za, odchodząc od ducha Biblii, zaczęła utrzymywać, że cały świat material­ny, cały wszechświat jest - jak pisał Hans Urs von Balthasar - "efektem jakiegoś tragicznego wypadku, wyobcowania, odpadu". Odradzająca się co jakiś czas gnoza usiłuje podtrzymać ten pogląd, dlatego warto przytoczyć tu zdanie protestanckiego teologa, Pawła Tillicha, autora Męstwa bycia, który pisał: "Świat jest stworzony przez Boga i w materialnym świecie jako takim nie może być już żadnej demonicznej dwuznaczności".

Jeśli z uwagą korzystając ze światła z góry, będziemy odmawiać Psal­my, jeśli z takim samym, a może i głębszym nastawieniem będziemy odczy­tywać w modlitewnym skupieniu Pieśń Trzech Młodzieńców z Księgi Da­niela (por. 3, 51-90), to wtedy łatwo uświadomimy sobie, że istnieje "litur­gia kosmiczna", a więc, że nie tylko całe stworzenie jest dobre, ale że całe stworzenie oddaje chwałę Bogu. Powołaniem człowieka jest tylko włącze­nie się w ten nurt chwały i intencjonalne skierowanie go przed oblicze Boga.

Ale to jeszcze nie koniec: cały stworzony świat, który jest dobry i trwa nieustannie w kosmicznej liturgii, ten cały wszechświat jest znakiem obec­ności Boga.

Dlatego św. Ireneusz z Lyonu pisał: "Stworzenie samo wska­zuje na swego Stwórcę, dzieło pozwala rozpoznać Tego, kto je wykonał, a świat objawia Tego, który go uporządkował". Mistrz Eckhart powtarzał, że stworzenia są mową Boga, a Olivier Messiaen, twórca Psalmodii Wszechobecności, wyznawał, że Bóg jest rzeczywiście obecny we wszystkich rzeczach.

Emmanuel Levinas, autor słynnego powiedzenia "Człowiek to Europa i Biblia, a wszystko pozostałe może się przez to tłumaczyć", pisał: "W na­szym doświadczeniu Bóg, Świat i Człowiek nie są rozdzielone, lecz połą­czone, a więź ta jest aktem stworzenia".

Kosmiczne objawienie Chrystusa

Prawosławny teolog, Paul Evdokimov, pisał w Prawosławiu, że "świat został stworzony dla Wcielenia". Ale Evdokimov wyraził krótko tylko to, o czym pisał Paweł z Tarsu: W Nim zostało wszystko (panta) stworzone […]. Wszystko (panta) przez Niego i dla Niego zostało stworzone. On jest wszyst­kim i wszystko (panta) w Nim ma istnienie (Kol 1, 16-17). Ten piękny, głę­boki tekst, mówiący o radykalnym pierwszeństwie Jezusa, objawia nam jednocześnie Jego preegzystencję w wieczności i stanowi fundament pod biblijną wizję chrystofanii kosmicznej, o której Teilhard de Chardin pisał: "Serce Chrystusa Wszechświata pokrywa się z sercem materii przepojonej miłością".

Grzech w Ogrodzie Czterech Rzek wkroczył w sposób destrukcyjny w to "serce materii", w serce wszechświata (por. Rdz 3) i trzeba było, by Syn Boży z wiecznej preegzystencji przybył jako Wcielony w świat stworzony, w kosmos, w przyrodę, aby przez Niego znów pojednać wszystko (panta) ze sobą (Kol 1, 20). Bóg podjął zamiar, aby wszystko (panta) na nowo zjed­noczyć w Chrystusie jako Głowie (Ef 1, 10). Zwróćmy uwagę na termin, jakiego w tym miejscu użył św. Paweł: anakefalaiosis, przy czym rdze­niem tego terminu jest kephale, czyli "głowa", dlatego użyty przez Aposto­ła termin oznacza "zjednoczenie w głowie". Ponieważ po łacinie "głowa" to caput, dlatego mamy w języku polskim odpowiednik Pawiowego termi­nu "rekapitulacja" i w ten sposób otrzymujemy wspaniałe, teologiczne sfor­mułowanie: "zjednoczenie wszystkiego w Chrystusie jako Głowie". A je­żeli "wszystkiego (panta)", to także całej natury, całej przyrody!

A jeśli przedrostek "ana-", czyli "re-", to zjednoczenie "ponowne", "na nowo", gdyż już kiedyś "wszystko (panta)" było w Chrystusie, ale grzech dokonał rozbicia tej jedności, tego zjednoczenia i teraz Chrystus "na nowo" jedno­czy wszystko w sobie. Dlatego Św. Ireneusz z Lyonu pisał: "Pan nasz przy­szedł do nas w ostatnich czasach, rekapitulując wszystko w sobie".

Chrystus, jednocząc "na nowo wszystko w sobie", sprawia, że w tym "wszystkim (panta)" i przez to "wszystko" objawia siebie. W ten sposób nieustannie dokonuje się kosmiczna chrystofania.

Symfonia zbawienia

Na to wielkie misterium "rekapitulacji wszystkiego w Chrystusie" na­leży patrzeć z punktu widzenia jeszcze większego misterium, a mianowi­cie Wcielenia. Wspomniany już wcześniej św. Ireneusz wyjaśniał, że "gdy­by nie chodziło o zbawienie ciała, nigdy by Słowo Boże nie stało się cia­łem". Ciało "jest wzięte z ziemi i gdy to ciało zrekapitulował w sobie, zba­wił swoje stworzenie".

To wzięcie ludzkiego ciała, to Wcielenie realizuje się przez całe życie Jezusa. Jest więc człowiekiem, czyli mikrokosmosem, żyje na ziemi, karmi się owocami tej ziemi, umiera na drzewie wkopanym w tę ziemię, a potem zstępuje "do piekieł" i jest Syn Człowieczy […] trzy dni i trzy noce w łonie ziemi (Mt 12, 40), "w sercu ziemi", czyli w centrum wszechświata, w ser­cu przyrody, by "wszystko na nowo zjednoczyć w sobie jako Głowie" (por. Ef 1, 10) i by na wszystkim, na całym wszechświecie, na całej naturze po­zostawić ślady swojej Obecności. Dlatego św. Prokulus z Konstantynopola w Kazaniu VII głosi: "Dzisiaj, w Objawieniu, ziemia i woda dzielą między siebie łaskę Zbawiciela i radość przenika cały świat". A ponieważ Obja­wienie, Epifania, trwa nieustannie, radość jest naturalną atmosferą w ca­łym świecie, w całej przyrodzie. Ireneusz nazywa to "symfonią zba­wienia".

Duch Święty i stworzenie

To wspaniała wizja z Bereszit, z samego początku Biblii: Bóg stwarza niebo i ziemię, a "Duch Boży unosi się nad wodami" (por. Rdz 1, 1-2). To Boże tchnienie będące osobą, jedną z Trzech Osób Boskich, "odnawia oblicze ziemi" (por. Ps 104, 30), bo - jak pisał Ireneusz - "Bóg przez Ducha wszyst­ko upiększył". A jeżeli wszystko, to także całą naturę, całą przyrodę, dlate­go Nikos Kazantzakis w Greku Zorbie tak opisał swojego bohatera: "Wszyst­ko wydaje mu się cudowne i każdego ranka, gdy otwiera oczy i spogląda na drzewa, morze, kamienie, ptaki - staje osłupiały i woła: «Cóż to za cud!»".

Jeżeli Duch jest wylany na wszelkie ciało (Dz 2, 17) i jeśli Duch przeni­ka wszystko (panta) (1 Kor 2, 10), to "we wszystkim jest Jego nieśmiertelne Tchnienie" (por. Mdr 12, 1) i z wielkości i piękna stworzeń poznaje się przez podobieństwo ich Sprawcę (Mdr 13, 5). Ten piękny tekst wskazuje wręcz na podobieństwo całego stworzenia, całej przyrody do Boga, a przenikają­cy tę przyrodę Duch Święty czyni z niej wspaniały obraz Stworzyciela.

Duch Święty przygotowuje cały świat, całą przyrodę do Paruzji, czyli ostatecznego ukazania się Kyriosa, Pana.
W tej Paruzji weźmie udział całe stworzenie i cała przyroda będzie odgrywać swoje role jak aktorzy w eschatycznym spektaklu: Będą znaki na słońcu, księżycu i gwiazdach… (por. Łk 21, 25-28). I cały wszechświat, a z nim cała przyroda, wszystko, co kiedyś wyszło z rąk Boga, "Boga wszystkich rzeczy" (por. Syr 36, 1), powróci do Niego w postaci "nieba nowego i ziemi nowej" (por. Ap 21, 1).

Świat jako misterium

Jeśli Bóg, "Bóg wszystkich rzeczy" (por. Syr 36, 1), jest nieskończo­nym Misterium, to coś z tego Misterium mają Jego stworzenia, ma cały świat, ma przyroda. Dlatego Paul Cezanne w jednym ze swoich listów pi­sał: "Natura dla nas, ludzi, bardziej jest w głębi niż na powierzchni", a Paul Claudel w swoim Dzienniku zanotował: "Świat jest w rzeczywistości ja­kimś tekstem, mówiącym nam pokornie i radośnie o swej własnej obecno­ści, ale także o wiecznej obecności Kogoś Innego - swego Stwórcy". Dla­tego też Martin Heidegger podkreślał, że "świat materialny jest obrazem", a Mistrz Eckhart notował: "Całe życie wszystkich rzeczy, cały ich byt, sta­nowią wołanie i pośpieszne dążenie do Tego, od którego wyszły".

Poezja, która jest siostrą teologii, wyraża tę prawdę na swój sposób i dlatego jeden z "metafizycznych poetów", Thomas Traherne, pisał w swo­im wierszu Cud: "Żaden mi okruch świata nie był znany/który by nie był boski". Cyprian K. Norwid wyrażał tę prawdę nieco inaczej i w Modlitwie pisał: "Przez wszystko do mnie przemawiałeś, Panie,/Przez ciemność bu­rzy, grom i przez świtanie…".

Wszystko jest znakiem Obecności

Podczas pobytu Jezusa w Jerozolimie uczniowie pytali Go: "Jaki bę­dzie znak Twego przyjścia?" (por. Mt 24, 3). Greckie słowo parousia ozna­cza nie tylko przyjście, ale i obecność, dlatego można mówić o "znaku obec­ności", w naszym wypadku o "znaku Obecności", czyli obecności Boga. Św. Ambroży w dziele O misteriach pisał: "Widzisz wodę, widzisz drze­wo, zauważasz gołębie, czyż możesz więc powątpiewać w głębsze znacze­nie tych wydarzeń?". Otóż tym "głębszym znaczeniem" wydarzeń i rzeczy jest ich rola znaku Obecności. Dlatego Edmond Jabes podkreślał, że ogród jest mową, pustynia pismem, a znak zaskakuje w każdym ziarnku piasku, natomiast słynny teoretyk i dyktator mody, Paco Rąbane, zapisał, że świat wokół nas jest pełen znaków, które trzeba odczytać.

Znakiem Obecności jest cały wszechświat, ale takim znakiem jest także każdy element tego wszechświata. A zatem takim znakiem jest także przy­roda brana globalnie, jak i przyroda rozpatrywana w szczegółach. "Pew­ność bycia wystawionego na Obecność, a nie pewność świata - pisał ży­dowski filozof Abraham J. Heschel, w swoim dziele Bóg szukający czło­wieka - jest faktem ludzkiej egzystencji".

Jeżeli mówimy, że świat, że przyroda jest znakiem obecności Boga, obecności Paschalnego Kyriosa jako Chrystusa Kosmicznego (określenie George’a Maloneya), to należy przy tym mocno podkreślić transcendencję Boga wobec świata.
Inaczej mówiąc, ani świat nie jest częścią Boga, ani Bóg częścią świata! Niezbyt wyraźne respektowanie tej radykalnej zasady doprowadzało nieraz do nieporozumień, które z kolei prowadziły do anta­gonizmu między kosmosem a mistyką, między pobożnością a przyrodą.

Co mamy robić?

Łukasz, opisując scenę spotkania Jana Chrzciciela z tłumem, zanoto­wał pytanie tego tłumu skierowane do Proroka z pustyni: Cóż więc mamy czynić? (Łk 3, 10).

Otóż podobne egzystencjalne pytanie można sformułować w naszej sy­tuacji: jeżeli świat, jeśli przyroda jest znakiem Obecności, co należy uczy­nić, by tę Obecność odczytać, by Ją odkryć i Jej doświadczyć? Pytanie jest tym bardziej sensowne, że człowiek z tym światem, który jest znakiem Obecności, może uczynić - i czyni - wszystko! William Barett w powieści Na grzbiecie żółwia pisał: "Bóg zsyła swoje piękno na ziemię i rozrzuca je wszędzie. I wszędzie jest ziemia Boga, tylko że jeden człowiek buduje na niej misję, a inny buduje dom publiczny".

W czasie słynnej, a jednocześnie tragicznej ekspedycji dwóch komer­cyjnych wypraw na Mount Everest w roku 1996, w których zginęło pięcio­ro uczestników, doszło do ostrej interwencji ze strony Sirdara Szerpów, Lobsanga, który wyrzucał kierownikowi wyprawy, Scotowi Fisherowi, to­lerowanie w zespole niemoralnego zachowania dwojga młodych ludzi. "Mount Everest jest boginią dla mnie i dla każdego!" - argumentował, pod­kreślając, że wchodzenie w przestrzeń natury wymaga pewnej czystości, wręcz świętości. Przypomina to wyznanie Psalmisty, który śpiewał: Kto wstąpi na górę Jahwe, kto stanie w Jego świętym miejscu? Człowiek o rę­kach nieskalanych i o czystym sercu... (Ps 24, 3-4).

A zatem co mamy robić? Jakie spełnić warunki? W nieco telegraficz­nym skrócie można wymienić niektóre z nich. Pierwszym jest pragnienie Tajemicy, Absolutu, Boga. Przynajmniej pragnienie czegoś większego od samego siebie, bo człowiek, który jest pełen samego siebie i któremu - jak pisał Gałczyński - wystarczają "śliczna kanapka i dywanik", nie ma więk­szych szans, by doświadczyć Obecności pod postacią znaków, w tym przy­rody.

Drugim warunkiem jest skupienie i uważność. W proroctwie Izajasza Bóg nawołuje: Słuchajcie Mnie z uwagą! (Iz 51, 4). W normalnej sytuacji żaden znak nie działa mechanicznie. Dlatego rozproszenie, wewnętrzny chaos, koncentracja na "śmieciach tego świata", jak pisał Jean Portier, unie­możliwiają w praktyce przeżywanie Obecności. Mów, bo sługa Twój słu­cha! (1 Sm 3, 10)- te słowa Samuela powinny towarzyszyć każdemu, kto chce być kimś innym niż tylko - jak to określał cytowany już Gałczyński - "dzikim człowiekiem z zegarkiem".

Trzeci warunek to otwarcie, postawa zwana effatyzmem. Gdy Jezus uzdrawiał głuchoniemego, mówił do niego: "Effatha" to znaczy: "Otwórz się!" (por. Mk 7, 34). To otwarcie na Światło z góry nazywam "effatyzmem". Jest ono konieczne i współdziała z pragnieniem Czegoś lub Kogoś.

Warunek czwarty: świadomość wiary. Dawid wyznawał z ufnością: Wie­rzę, że będę oglądał dobroć Pańską w ziemi żyjących (Ps 27, 13), a tą "zie­mią żyjących" już może być ta ziemia, ten wszechświat, bo przecież już królestwo Boże pośród was jest (Łk 17, 21). Warto przy tym podkreślić, że w tym wypadku działa "sprzężenie zwrotne": doświadczenie Boga pod postacią znaków nie tylko wymaga wiary, a przynajmniej usposobienia wiary, ale także tę wiarę pomnaża i ożywia.

Piąty i ostatni warunek to oczyszczenie. W Księdze Mądrości wyraźnie powiedziano, że ci, którzy służą złu i zgrzeszyli, nie pojęli tajemnic Bo­żych Mdr 2, 22). W tym wypadku nie chodziłoby o stan czystości, ale o cią­głe i cierpliwe oczyszczanie wnętrza, o oczyszczanie "oczu serca", gdyż grzech zamyka i oślepia i wtedy trudno doświadczyć Tego, o którym po­wiedziano: Obłok i ciemność wokoło Niego [...], ogień idzie przed Jego obliczem (Ps 97, 2-3). Grzegorz Wielki pisał, że ślepiec szuka u Pana Boga nie złota, lecz światła.

Twarz Boga i ziarnko piasku

Robert Markovitz na podstawie wspomnianej wcześniej książki Jona Krakauera "Wszystko za Everest" nakręcił film o tragedii pod Mount Everestem. Narratorem jest sam Krakauer, który tak kończy film: "Wszyscy uj­rzeli twarz Boga i mam nadzieję, że był to wspaniały widok". Przy tej fina­łowej sekwencji przypomniały mi się jednak inne słowa, które zapisał Ire­neusz, biskup Lyonu: "Chwałą Boga jest człowiek żyjący, zaś życiem czło­wieka jest oglądanie Boga".

Zanim więc będziemy oglądać Boga twarzą w twarz (1 Kor 13, 12), teraz jako "żyjący człowiek" możemy Go doświadczać pod postacią znaków, wśród których jest przyroda, o której Andriej Tarkowski, słynny reży­ser, twórca Andrieja Rublowa, pisał: "Spośród wszystkich czynników, któ­rych wpływu na mnie jestem świadomy, największy miała przyroda". Cho­dzi zatem o to, by - jak pisał największy z poetów metafizycznych William Blake - "W ziarnku piasku ujrzeć Świat cały/Całe Niebo - w kwiatku ko­niczyny/Nieskończoność zmieścić w dłoni małej /Wieczność poznać w cią­gu godziny".

Ks. Roman E. Rogowski (ur. 1936), profesor teologii, kierownik Katedry Teo­logii Dogmatycznej w Papieskim Fakultecie Teologicznym we Wrocławiu. Autor ponad trzydziestu książek, w tym: W wichrze jest Pan, Mistyka gór i Mistyka Tatr.