Jakim Ojcem jest Bóg?

"Na starożytny obraz Boga Ojca wywarła wpływ figura ojca rodziny. Miał on władzę nad domem, w tej samej mierze nad dziećmi, jak i nad służbą, był odpowiedzialny za funkcjonowanie domu i jego dobrostan. Jego władza nie podlegała dyskusji, do jego obowiązków należało za dobre wynagradzać, a za złe karać. Mogłoby to być zgodne z obrazem Boga w Starym Testamencie, ale nie w Nowym" - pisze Henryk Pietras SJ w książce "Ortodoksja i herezje".

Od początku Kościoła chrześcijanie nazywali Boga Ojcem bez żadnego wahania. Sama Modlitwa Pańska to nakazywała. Od początku też tytuł ten funkcjonował obok tytułu Stwórcy. Ujmuje to syntetycznie Ireneusz z Lyonu:

"Jeden Bóg, jeden Pan, jeden Stwórca, jeden Ojciec, jeden, który obejmuje wszystkie rzeczy i który z siebie samego daje im istnienie" (Ireneusz z Lyonu, Adversus Haereses II, 1).

Ireneusz pisze w ten sposób, ponieważ odpowiada na twierdzenia gnostyków, o których mówiliśmy przy okazji omawiania pierwszego grzechu.

Jezus uczy nas, jakim Ojcem jest Bóg

Wiara

W Kościele wiara w tożsamość Boga Ojca i Stwórcy była silna i szukała sposobów wyrazu również u filozofów. Już Platon pisał o Bogu Stwórcy i Ojcu, a jego żydowski komentator Filon Aleksandryjski, próbujący uzgodnić jego nauczanie z Pismem Świętym, uściślał, że Bóg jest Stwórcą materialnego świata oraz Ojcem, ponieważ obdarza życiem, które z Niego samego pochodzi. Chodziło mu o ojcostwo powszechne, dotyczące wszystkich istot żywych. Chrześcijanie wierzący w synostwo Boże Jezusa Chrystusa czuli potrzebę rozróżnienia między ojcostwem Bożym względem Chrystusa a ojcostwem względem wszystkich ludzi. Dla opisania tej wiary chrześcijańscy pisarze odwoływali się znowu do Filona i jego refleksji na kanwie biblijnego mitu o stworzeniu świata w alegorycznej interpretacji. Pisałem w pierwszym rozdziale o jego teorii stworzenia Logosu na początku stworzenia. Chrześcijanie to przejęli, podkreślając jednak, że nie jest to stworzenie z niczego, ale że Ojciec zrodził Syna z siebie samego jako początek stworzenia (Justyn, Dialog z Żydem Tryfonem 61, 1, cytowane w rozdziale 2). 

I na tym polega różnica relacji Ojcostwa: Syn jest "z" Boga, a ludzie są stworzeni "przez" Boga. Dlatego też Chrystus jest Synem Bożym "naturalnym", o boskiej naturze, a ludzie mogą być dziećmi Bożymi "adoptowanymi", zachowując naturę człowieczeństwa.

Ojcostwo Boże nie wyczerpuje się jednak w samej obietnicy adopcji, ale objawia w Jego ciągłym działaniu. Klemens, biskup Rzymu, pod koniec I wieku napisał w swoim liście:

"Wszechmiłosierny i pełen dobroci Ojciec lituje się nad wszystkimi, którzy się Go boją, łaskawie i życzliwie udziela swoich łask wszystkim, którzy ze szczerym sercem przychodzą do Niego" (Klemens Rzymski, List do Koryntian 23, 1.).

Jest to więc relacja nie tylko pochodzenia, ale także miłości i wychowania. Gdy chrześcijanie odmawiali Ojcze nasz, nie wspominali tylko tego, który jest źródłem czy przyczyną ich istnienia, ale tego, który ich rzeczywiście kocha jak ojciec.

Dlaczego Boga nazywamy Ojcem?

Pytania o wiarę

To, że Bóg jest Ojcem dla stworzonych przez siebie ludzi, raczej nie budziło wątpliwości, nie tak było jednak z realnością relacji Ojciec-Syn, gdyż niektórzy chrześcijanie tak bardzo bronili jedyności Boga, że uważali Trójcę za ułudę. Mówiliśmy, że nazwano ich monarchianami. Teologowie musieli się więc postarać o uzasadnienie, że Bóg rzeczywiście jest Ojcem Syna istniejącego naprawdę.

Najciekawszą próbą ujęcia tego zagadnienia zdaje się koncepcja Orygenesa, cytowanego już wielokrotnie. Orygenes wyszedł od filozoficznego założenia niezmienności Bożej: Bóg jest tym, kim jest wiecznie i niezmiennie. Skoro jest teraz Ojcem Syna, to musi tak być zawsze. Z filozofii Platona przyjął, że prawdziwa substancja jest duchowa i niezmienna, niczego nie potrzebuje z zewnątrz. Jeśli zaś o Synu Bożym mówi się, że jest "obrazem Boga niewidzialnego" (Kol 1,15), to musi być obrazem wszystkiego w Bogu, można by powiedzieć: obrazem jeden do jeden. Syn jest obrazem osobowego istnienia Boga, a skoro jest obrazem doskonałym, to i sam musi mieć prawdziwe istnienie, choć jest ono logicznie wtórne względem Boga Ojca. Tak więc jest wieczny jak Ojciec, mądry jak Ojciec, wszechmocny jak Ojciec i tak dalej można wymieniać wszystkie atrybuty Boga. Ładnie pisze o tym na przykładzie dobroci Bożej:

"Ojciec jest dobrocią pierwotną; z niej narodził się Syn, który pod każdym względem jest obrazem Boga, a zatem słusznie nosi również tytuł «obrazu jego dobroci» (Por. Mdr 7,26. Powiedziane to jest o Mądrości Bożej, którą Ojcowie prawie jednomyślnie utożsamiali z Synem Bożym). Nie ma przecież w Synu jakiejś innej dobroci poza tą, która jest w Ojcu. Słusznie więc mówi sam Zbawiciel w Ewangelii: «Nikt nie jest dobry, tylko jeden Bóg Ojciec» (por. Mk 10,18); wskazuje na to fakt, iż Syn ma tę samą dobroć, którą ma Ojciec. Słusznie też nazywa się jej obrazem, ponieważ nie pochodzi on znikąd, jak tylko z pierwotnej dobroci, nie ma w nim innej dobroci poza dobrocią Ojca oraz nie istnieje w Synu jakiekolwiek niepodobieństwo ani odmienność od dobroci. […] Nie chodzi tu o to, by przeczyć dobroci Chrystusa lub Ducha Świętego; przeciwnie, należy uważać […], że pierwotna dobroć tkwi w Bogu Ojcu i że Syn, który się z niego narodził, oraz Duch Święty, który od niego pochodzi, niewątpliwie mają w sobie istotę tej dobroci, która istnieje w źródle, z którego narodził się Syn i z którego pochodzi Duch Święty".

"Bóg Ojciec to wzór dla wszystkich ojców"

Serwis Papieski

Z niezmienności Boga wynika zatem, że wszystko, co Bóg posiada, komunikuje niezmiennie Synowi i Duchowi Świętemu. Pochodzenie Syna od Ojca nie może ograniczać się do jakiegoś momentu, ale jest procesem odwiecznie ciągłym. Z tego powodu Orygenes postuluje, by w miejsce formuły: "zrodzony przed wszystkimi wiekami", mówić: "rodzony przez wszystkie wieki", aby nie wprowadzić do mówienia o Bogu żadnego odniesienia do czasu, który postulowałby zmienność.

Syn Boży staje się człowiekiem, żeby "podzielić się" z ludźmi swoim synostwem. Paweł Apostoł napisał, że "nie skorzystał ze sposobności, aby na równi być z Bogiem, lecz ogołocił samego siebie przyjąwszy postać sługi" (Flp 2,6-7). Gdy więc uczył swoich uczniów modlitwy, zaczął od Ojcze nasz. Komentując tę modlitwę, Teodor z Mopsuestii (ok. 350-428), o którym wspominałem w poprzednim rozdziale, wkłada w usta Jezusa takie słowa:

Dlatego nie chcę, abyście mówili "Ojcze mój", lecz "Ojcze nasz". Jest On bowiem dla wszystkich wspólnym Ojcem, jak wspólna jest łaska, dzięki której otrzymaliście to przybrane synostwo. Stąd nie tylko z Ojcem, któremu przedstawiacie to, co potrzeba, lecz także jedni względem drugich miejcie tę jedność, z jaką powinniście patrzeć jedni na drugich wy, którzy jesteście braćmi i pod ręką jednego Ojca (Teodor z Mopsuestii, Katecheza XI o Modlitwie Pańskiej).

Na tym polega różnica relacji Ojcostwa: Syn jest "z" Boga, a ludzie są stworzeni "przez" Boga. Dlatego też Chrystus jest Synem Bożym "naturalnym", o boskiej naturze, a ludzie mogą być dziećmi Bożymi "adoptowanymi", zachowując naturę człowieczeństwa.

Na starożytny obraz Boga Ojca wywarła wpływ figura ojca rodziny (po łacinie paterfamilias). Miał on władzę nad domem, w tej samej mierze nad dziećmi, jak i nad służbą, był odpowiedzialny za funkcjonowanie domu i jego dobrostan. Jego władza nie podlegała dyskusji, do jego obowiązków należało za dobre wynagradzać, a za złe karać. Mogłoby to być zgodne z obrazem Boga w Starym Testamencie, ale nie w Nowym. Jezus Chrystus objawił, że Bóg jest Ojcem kochającym, który nie trzyma dzieci przy sobie na siłę, ale gdy sobie pójdą, a potem się pogubią, zawsze jest gotowy przyjąć je z powrotem do domu, jak ilustruje to przypowieść o dwóch braciach, zwana też przypowieścią o synu marnotrawnym (Łk 15,11–32). Mało tego, Ojciec nie ogranicza swojej miłości tylko do tych, którzy do Niego wracają. Jezus mówi w Ewangelii:

Najważniejszy mężczyzna w życiu faceta

Męski punkt widzenia

"A Ja wam powiadam: Miłujcie waszych nieprzyjaciół i módlcie się za tych, którzy was prześladują; tak będziecie synami Ojca waszego, który jest w niebie; ponieważ On sprawia, że słońce Jego wschodzi nad złymi i nad dobrymi, i On zsyła deszcz na sprawiedliwych i niesprawiedliwych. Jeśli bowiem miłujecie tych, którzy was miłują, cóż za nagrodę mieć będziecie? Czyż i celnicy tego nie czynią? I jeśli pozdrawiacie tylko swych braci, cóż szczególnego czynicie? Czyż i poganie tego nie czynią? Bądźcie więc wy doskonali, jak doskonały jest Ojciec wasz niebieski" (Mt 5,44–48).

Każde chrześcijańskie mówienie o Bogu Ojcu powinno się do tego tekstu odnosić.

Publikowany fragment pochodzi z książki Henryka Pietrasa SJ "Ortodoksja i herezje".