Moda na asertywność

Współczesny człowiek ma tendencję do nadmiernego podkreślania "własnego prawa do szczęścia". Niemal kultowa stała się reklama promująca kosmetyki, która kończy się swoistym kredo skierowanym do kobiet: Jesteś tego warta! Niemal wszystkie czasopisma kobiece zamieszczają rady służące podkreślaniu indywidualności, niezależności, troski o siebie, zdrowia, zmysłowości... niestety często kosztem innych. Zdarza się, że w podobnym kierunku zmierza psychoterapia.

W czasie rekolekcji rozmawiałem z kobietą, która po przeprowadzonej terapii postanowiła zakończyć związek małżeński. Tymczasem podczas medytacji rekolekcyjnych nie dostrzegła większych problemów małżeńskich.

Była z mężem kilka lat, mieli dziecko, mąż był kochający, wyrozumiały, troskliwy... Jedyną przeszkodę stanowił... napotkany mężczyzna, który ją oczarował. Pojawił się niepokój i wyrzuty sumienia. W głębi serca bardzo kochała męża i dziecko. Jednakże podczas terapii doszła do wniosku, że ma "prawo" do "własnego szczęścia"; jeżeli spotkała "miłość swojego życia", nie powinna zaprzepaścić takiej szansy, nawet kosztem dziecka. Był to - jej zdaniem - wyraz asertywności!

W psychologii asertywnością określa się zwykle umiejętność wyrażania własnego zdania, uczuć i postaw, bez agresji i naruszania praw innych. Zachowanie asertywne sprzyja kształtowaniu równości w relacjach międzyludzkich, umożliwiając nam działanie w naszym najlepszym interesie, obronę własnego stanowiska bez nadmiernego lęku, swobodne i szczere wyrażanie uczuć i korzystanie z własnych praw bez naruszania praw innych ludzi (R. Alberti, M. Emmons). Osobę asertywną cechuje umiejętność wyrażania opinii, krytyki, a także potrzeb, życzeń czy poczucia winy; umiejętność odmowy (w sposób stanowczy, ale nieraniący innych); właściwy sposób przyjmowania krytyki i pochwał; autentyczność; elastyczność zachowania; świadomość siebie (swoich wad i zalet); wrażliwość na innych ludzi; stanowczość; właściwa samoocena (M. Giannantonio).

Asertywność jest przeciwwagą dla gniewu i agresji. Wskazują na to różnice w zachowaniu osób agresywnych, nieasertywnych i asertywnych. Zachowanie agresywne cechuje między innymi potrzeba dowartościowania własnej osoby kosztem innych, ekspresyjność, decydowanie za innych, osiąganie własnych celów poprzez ranienie innych. Odbiorca agresywnych zachowań czuje się zraniony, poniżony lub sam reaguje agresywnie. Zachowanie nieasertywne charakteryzuje się potrzebą samowyrzeczenia, zahamowaniami, zranieniami i lękami, zrzekaniem się na rzecz innych prawa do dokonywania wyborów, nieumiejętnością osiągania pożądanych celów. Wywołuje różnorodne uczucia u odbiorcy - od sympatii poprzez zmieszanie do pogardy, poczucie winy lub złość. Z kolei zachowanie asertywne charakteryzuje dowartościowanie własnej osoby, dobre samopoczucie, umiejętność dokonywania wyborów, właściwa autoekspresja, osiąganie pragnień i celów. Dotyczy to zarówno "nadawcy", jak i "odbiorcy" (R. Alberti, M. Emmons).

Psychologia wypracowała wiele sposobów radzenia sobie z gniewem i ćwiczenia postawy asertywnej. Redford Williams podaje proste rady: popraw relacje z innymi; przyjmij pozytywną postawę wobec życia; unikaj nadmiernej stymulacji lekami, stresem itd.; słuchaj innych; miej przyjaciół i ludzi zaufanych; śmiej się z siebie; medytuj; zwiększ swoją empatię; bądź tolerancyjny; przebaczaj. Robert Alberti i Michael Emmons uzupełniają: pracuj nad rozwiązaniem problemów z innymi osobami; rozwiązuj problemy od razu (nie odkładaj sprawy do lamusa). Poniższe przykładowe propozycje pracy nad asertywnością dotyczą w głównej mierze dwóch obszarów: świata uczuć i życia duchowego.

PRACA NAD UCZUCIAMI

Właściwa postawa wobec gniewu wymaga pracy nad uczuciami, których nie należy ignorować, tłumić, negować ani walczyć z nimi. Tłumione uczucia, również gniewu, wywołują zwykle negatywne skutki. Mogą być na przykład powodem zwielokrotnionej agresji, lęków i depresji, zaburzeń emocjonalnych i somatycznych, egoistycznych i niedojrzałych zachowań seksualnych, blokowania sfery duchowej.

W pracy nad uczuciami ważną rolę odgrywają: świadomość i akceptacja uczuć, werbalizacja oraz integracja z hierarchią wartości. Świadomość pozwala nazywać uczucia, nabierać do nich dystansu i unikać identyfikacji z nimi. Mówimy zwykle: jestem zazdrosny, przygnębiony, zły... To stwierdzenie nie jest jednak prawdziwe. W rzeczywistości to nie jestem "ja". Zazdrość, przygnębienie, złość nie są moją istotą, nie stanowią o mnie. Nie należy określać własnego "ja" w kategoriach uczuć. Należy raczej mówić: jest we mnie uczucie zazdrości, przygnębienia czy złości.

Istotne jest określenie źródła uczuć. John Powell radzi: Zbadaj pochodzenie twojej emocji. Być może nie uda ci się odtworzyć całego drzewa genealogicznego aktualnej emocji, lecz będziesz mógł chociaż przez chwilę uświadomić sobie swój kompleks niższości, do którego nigdy przedtem się nie przyznawałeś. Analizując własne uczucia, zwykle obwiniamy innych. Przyczyną gniewu i agresji jest wówczas drugi człowiek: mąż, żona, dzieci, przyjaciel albo struktury społeczne, systemy polityczne czy czasy, w jakich przyszło nam żyć. To prawda, że inni mogą wyzwalać w nas negatywne emocje, ale nie determinują naszych złych czy agresywnych zachowań. Aby móc oceniać własne reakcje uczuciowe, należy odwracać uwagę od innych i ich winy i skoncentrować się na sobie. Anthony de Mello podaje humorystyczny przykład: Wyobraźcie sobie pacjenta, który idzie do lekarza i mówi mu, na co cierpi. Doktor odpowiada: Rozumiem pańskie symptomy. Wie pan, co zrobię? Zapiszę lekarstwo dla pana sąsiada. Pacjent odpowiada: Dziękuję, bardzo dziękuję. To bardzo poprawi moje samopoczucie.

Świadomość umożliwia akceptację uczuć - wszystkich, również negatywnych, np. agresji, gniewu, złości, frustracji, zawiści, zazdrości. Akceptacja takich uczuć bywa trudna, gdyż kłóci się z idealnym wizerunkiem siebie. Bywa też odrzucana jako sprzeczna ze źle rozumianym ideałem życia chrześcijańskiego. Wiąże się z kryzysem wewnętrznym; domaga się zakwestionowania i zmiany siebie, swego idealnego "ja". Jednak bez niej nie ma możliwości podjęcia dalszych kroków. W akceptacji uczuć pomaga świadomość, że są one moralnie obojętne, nie są grzechem. Nie należy więc z ich powodu pielęgnować poczucia winy.

Bywają sytuacje, gdy pomimo trudu i szczerych chęci nie potrafimy poradzić sobie z emocjami. Przerastają nas one i utrudniają życie. W takich sytuacjach pomaga werbalizacja uczuć przed inną osobą. Może nią być małżonek, przyjaciel, osoba duchowna, kierownik duchowy czy terapeuta. Rozmowa o uczuciach, analizowanie ich przed drugim człowiekiem jest rzeczą trudną, ponieważ dotykamy spraw najbardziej osobistych i intymnych; życiowych zranień, grzechów, nałogów, błędów, które nas bolą. Niemniej pozwala zaakceptować i zrozumieć siebie, a także innych. Prowadzi do postawy współczucia, empatii, miłości.

Kolejnym ważnym elementem pracy nad uczuciami jest ich kontrolowanie. Nie uczucia powinny brać górę nad nami, ale my nad nimi. W mojej wcześniejszej książce Życie duchowe bez trików i skrótów zamieściłem stosowaną przez grupy wsparcia DDA (Dorosłe Dzieci Alkoholików) propozycję Dzienniczka uczuć. Jest to praktyczny sposób werbalizacji i kontroli uczuć, pomocny w rozwoju osobistym, codziennym rachunku sumienia i kierownictwie duchowym. Zachęcam do jego praktyki, zwłaszcza w początkowych etapach pracy nad uczuciami.

Kontrolowanie uczuć wiąże się z ich integracją z wyznawaną hierarchią wartości. Dziecko gwałtownie i nieoczekiwanie przechodzi z uczuć negatywnych w pozytywne, np. ze stanu złości, agresji w stan radości, euforii. Człowiek dojrzały postrzega swoje emocje, nazywa je i akceptuje. Dzięki temu może je synchronizować zgodnie z wyznawanymi wartościami. Uczucia i emocje, chociaż mogą niepokoić, nie umniejszają naszej godności. One raczej nas współtworzą. Wyznawane wartości formują uczucia, ułatwiają proces dojrzałego ich wyrażania i przeżywania. W niektórych sytuacjach, gdy wymaga tego miłość, powinniśmy rezygnować z pójścia za własnymi uczuciami. Tu jest miejsce na chrześcijański wymiar krzyża i na jego sens w codzienności.

Świadomość, akceptacja, werbalizacja, kontrola i integracja uczuć prowadzą do ich stopniowej przemiany: złość przemieni się w ból lub siłę, a ból wyrazi się przez łzy - łzy będą płynęły dotąd, aż dotrzemy kiedyś do brzegu radości (D. Tausch).

Uzdrawianie uczuć, leczenie zranień i zniewoleń nie jest jedynie owocem wysiłku człowieka. Pełne uzdrowienie przychodzi od Boga. Ludzki wysiłek jest otwieraniem się na przyjęcie Jego łaski. Im pełniejsze jest otwarcie, tym skuteczniejsze jej działanie. Porządkowanie uczuć oznacza dążenie do postawy czystego serca, o której mówił Jezus w Kazaniu na Górze (Mt 5, 8). Dlatego dobrze jest, gdy rozeznawaniu uczuć towarzyszy codzienny rachunek sumienia i modlitwa.

Rozważanie pochodzi z książki: Równowaga duchowa