Kościoły Katolickie na Bliskim Wschodzie

Od 10 do 24 października obraduje w Watykanie zgromadzenie specjalne Synodu Biskupów dla Bliskiego Wschodu. Obrady toczyć się będą pod hasłem: „Kościół katolicki na Bliskim Wschodzie: wspólnota i świadectwo. «Jeden duch i jedno serce ożywiało wszystkich wierzących» (Dz 4,32)”.

Na Bliskim Wschodzie są obecne niemal wszystkie odłamy wiary Chrystusowej, przede wszystkim te, które tu powstały, to znaczy Kościoły wschodnie: prawosławne i tzw. niechalcedońskie – ormiański, koptyjski i nestoriański. Również wśród katolików na tym obszarze przeważają wierni Kościołów wschodnich: maronickiego, chaldejskiego, melchickiego, koptyjskiego, ormiańskiego i syryjskiego, podczas gdy łacinnicy stanowią tam mniejszość.

Odbiciem owych dawnych podziałów są istniejące do dzisiaj stolice biskupie, mieszczące się często w innych miastach, niż wskazywałyby na to obecne ich nazwy. Na przykład patriarchowie antiocheńscy (maronicki, melchicki i syryjski) mają swe siedziby w Syrii i Libanie, podczas gdy dawna Antiochia, dziś Antakya, to stosunkowo niewielkie miasto w południowo-wschodniej Turcji. Podobnie katolicki koptyjski patriarcha Aleksandrii urzęduje w Kairze. Niemniej dawne nazwy nadal są zachowywane dla podkreślenia właśnie starożytności tych najważniejszych stolic biskupich.

Przegląd katolickich Kościołów wschodnich na Bliskim Wschodzie

Na omawianym obszarze są obecne struktury katolickich Kościołów wschodnich wywodzących się ze wspólnot o rodowodach sięgających pierwszych wieków chrześcijaństwa. Są to Kościoły: maronicki, ormiański, koptyjski, chaldejski, dwa syryjskie i melchicki.

Wszystkie te wschodnie Kościoły katolickie można uszeregować według różnych kryteriów. Jednym z nich jest tradycja liturgiczna, do której należą. We wschodnim chrześcijaństwie istnieje zasadniczo pięć głównych takich tradycji:

Aleksandryjska – z katolickich Kościołów wschodnich należą do niej koptyjski i etiopski;

Antiocheńska – Kościoły: maronicki, syro-malankarski i syryjski;

Chaldejska (lub wschodniosyryjska) – Kościoły: chaldejski i syro-malabarski;

Konstantynopolska (lub bizantyńska) – najliczniejsza, obejmuje głównie Kościoły unickie (greckokatolickie) w Europie a z bliskowschodnich należy do niej Kościół melchicki;

Ormiańska – Kościół ormiański.

Kościoły w ramach jednej tradycji też jeszcze zwykle różnią się między sobą sprawowanymi obrzędami, zwłaszcza gdy są oddalone od siebie geograficznie.

Inne kryterium wiąże się z organizacją konkretnych Kościołów. Istnieje tu kilka szczebli: patriarchaty, arcybiskupstwa większe i metropolie; mniejsze Kościoły tworzą pojedyncze eparchie (diecezje) w ramach Kościoła łacińskiego, a tam, gdzie liczba wiernych jest niewielka lub gdzie żyją oni w rozproszeniu, powstają egzarchaty apostolskie i ordynariaty dla wiernych obrządków wschodnich.

Wschodnich patriarchatów katolickich jest obecnie sześć: chaldejski, koptyjski, maronicki, melchicki, ormiański i syryjski – wszystkie mają swe siedziby na interesującym nas obszarze (koptyjski mieści się w Kairze, chociaż formalnie jest to Patriarchat Aleksandryjski).

Ważną cechą Kościołów wschodnich jest istnienie u nich własnych organów zarządzania – Synodów Biskupich, będących odpowiednikami konferencji biskupich w Kościele łacińskim, ale o znacznie szerszych uprawnieniach: mogą one np. tworzyć nowe jednostki terytorialne (eparchie) oraz mianować biskupów, łącznie ze zwierzchnikami, z tym, że decyzje w tych sprawach musi zatwierdzić papież.

Większość wspólnot katolików wschodnich to tzw. Kościoły „sui iuris”, tzn. rządzące się własnym prawem, co potwierdził pierwszy w historii Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, ogłoszony 18 X 1990 przez Jana Pawła II.

Kościół koptyjski

Koptowie stanowili główne wyznanie chrześcijańskie w Egipcie. Za swego twórcę uważają św. Marka Ewangelistę, który – według prastarej tradycji – miał ponieść śmierć męczeńską w Aleksandrii między 62 a 68. Ale pierwsi poświadczeni historycznie biskupi koptyjscy pochodzą z końca II w., co i tak świadczy o starożytności tego Kościoła. Tamtejsi wierni doświadczyli już wówczas wielkich prześladowań, do tego stopniu, że koptowie wprowadzili nawet specjalną jednostkę czasu – „erę męczenników” (od 284), według której do dzisiaj odmierzają lata. Później ciężkie chwile przyszły na nich wraz z przybyciem na te ziemie muzułmanów, którzy szybko zaczęli prześladować pierwszych mieszkańców tych ziem. Ten trudny czas trwa właściwie do dziś, choć z różnym nasileniem w różnych okresach.

Pierwsze próby pozyskania koptów dla Kościoła katolickiego podjęto w pierwszej połowie XIII w., ale nie przyniosły one znaczących wyników. Silniejsze i trwalsze kontakty przypadają na drugą połowę XVI stulecia, ale pierwszego patriarchę koptyjskiego powołał Benedykt XIV w 1741 w osobie biskupa Atanazego z Jerozolimy, który przeszedł na katolicyzm, ale później wrócił do swego dawnego Kościoła. Potem urzędowało jeszcze kilku innych hierarchów z tym tytułem, ale nie było ciągłości wśród nich. Regularna linia katolickich koptyjskich patriarchów Aleksandrii (z siedzibą w Kairze) istnieje od 1947. Od 30 marca (akceptacja papieska z 7 kwietnia) 2006 urząd ten pełni Antonios Naguib (ur. 7 III 1935). Ocenia się, że Kościół ten liczy ponad 250 tys. wiernych, głównie w Egipcie.

Kościół maronicki

Jest to narodowe wyznanie chrześcijan libańskich. Nazwa Kościoła wiąże się z postacią świątobliwego mnicha Marona, który żył w drugiej połowie IV w. w górach Taurusu nad Orontesem w dzisiejszej Syrii, na ziemiach należących do Patriarchatu Antiocheńskiego. Był pustelnikiem i przewodnikiem duchowym, a także cudotwórcą i uzdrowicielem, umiejącym czytać w duszach ludzkich. Pozostawił po sobie wielu uczniów i naśladowców, którzy zamieszkali głównie w klasztorze Beit-Marun (Dom Marona). I to oni z czasem stworzyli własny Kościół, który przyjął nauczanie Soboru Chalcedońskiego z 451, potępiające m.in. monofizytyzm, czyli pogląd mówiący o tym, że w Chrystusie istnieje tylko jedna natura – boska, podczas gdy nauka prawowierna, przyjęta na tymże soborze, głosi, iż istnieją w Nim dwie natury: boska i ludzka, nie wymieszane, a zarazem stanowiące doskonałą jedność.

Zaakceptowanie uchwał chalcedońskich sprawiło, że maronitów prześladowali monofizyccy jakobici, co zmusiło ich do stopniowego przenoszenia się w góry Libanu, który odtąd miał się stać ich nową ojczyzną. Powstał Kościół odrębny od Patriarchatu Antiocheńskiego, ale pozostający w kręgu jego liturgii.

Do końca pierwszego tysiąclecia maronici pozostawali w łączności zarówno z Rzymem, jak i z Konstantynopolem. Gdy w 1054 doszło do zerwania jedności między nimi, początkowo próbowali zachować więź z obu patriarchatami. W 1182 ostatecznie potwierdzili jedność z Rzymem i dziś są jedynym wschodnim Kościołem katolickim, który nie powstał w wyniku oddzielenia się części wiernych od jakiegoś Kościoła wschodniego, ale który zawsze pozostawał w łączności z papieżem.

Opowiedzenie się po stronie Zachodu sprawiło, że po klęsce krucjat i ostatecznym wyparciu krzyżowców z Ziemi Świętej maronici wielokrotnie padali ofiarami prześladowań, a nawet masakr ze strony wyznawców islamu, zwłaszcza Turków.

Obecnie ich liczbę ocenia się na ok. 3,2 mln. Na czele Kościoła stoi patriarcha Antiochii i Całego Wschodu Maronitów (z siedzibą w Bkerke koło Bejrutu w Libanie) – od 19 kwietnia (zatwierdzenie papieskie z 7 maja) 1986 jest nim kard. Nasrallah Pierre Sfeir (ur. 15 maja 1920).

Kościół chaldejski

Jest to największy Kościół chrześcijański Iraku, będący jakby katolickim „odgałęzieniem” dawnego Kościoła nestoriańskiego, od połowy XIX znanego jako Asyryjski Kościół Wschodu. Nestorianizm wywodzi swą nazwę od patriarchy Konstantynopola (428-31) – Nestoriusza (†451), który w pewnym okresie zaczął głosić pogląd o podwójnym bycie Chrystusa: boskim i ludzkim i w związku z tym podważał również tytuł Maryi jako Matki Bożej. Doprowadziło to do pierwszego wielkiego rozłamu w chrześcijaństwie. Jednocześnie nestorianie, których głównym siedliskim był dzisiejszy Iran, należeli w starożytności do najgorliwszych misjonarzy – to oni, wykorzystując swe położenie geograficzne, nieśli wiarę Chrystusową daleko na wschód: do Chin, Tybetu, na rozległe ziemi Azji Środkowej. Ale dość szybko ulegli też wpływom, a właściwie podbojowi przez islam.

Już w 1289 część nestorian zaczęła szukać jedności z Rzymem, ale pomyślniejsze próby przypadają na połowę XVI stulecia, gdy w 1553 Juliusz III mianował pierwszego patriarchę Szymona VIII, który jednak w dwa lata później zginął rąk muzułmanów i sprawa na pewien czas przycichła. Przez co najmniej trzy stulecia toczyły się zresztą wówczas ostre spory, a nawet walki między zwolennikami a przeciwnikami unii z Rzymem. Od 1830 zwierzchnicy tego Kościoła, uznającego zwierzchnictwo papieża, noszą tytuł patriarchy chaldejskiego Babilonu z siedzibą najpierw w Mosulu, a od 1950 w Bagdadzie. Od 3 grudnia 2003 urząd ten pełni kard. (od 24 XI 2007) Emanuel III Delly (ur. 6 X 1927).

Liczbę wiernych ocenia się na nieco ponad 350 tysięcy, głównie w Iraku, ale także na emigracji w innych krajach Bliskiego Wschodu oraz w Ameryce i Europie Zachodniej. Warto dodać, że jest to jedyny wschodni Kościół katolicki, który ma więcej wyznawców niż Kościół „wyjściowy”, od którego się oderwał.

Kościół ormiański

Narodowym wyznaniem Ormian jest Ormiański Kościół Apostolski (zwany też Gregoriańskim), który za swych założycieli uważa apostołów Tadeusza, Bartłomieja, Szymona i Judę. Historycznie jednak największe zasługi dla wprowadzenia chrześcijaństwa na ziemię ormiańską ma św. Grzegorz, zwany Oświecicielem (†ok. 326). To głównie dzięki niemu król Armenii Tyrydates III (†317) ogłosił w 301 wiarę Chrystusową jako państwową w swoim kraju, i to w czasie, gdy w Cesarstwie Rzymskim trwały jeszcze krwawe prześladowania jej wyznawców. Kościół ormiański wraz z całym narodem przechodził w ciągu wieków burzliwe, najczęściej trudne, a nawet krwawe koleje z ludobójstwem Ormian w 1915 włącznie.

Kontakty (części) Ormian z Rzymem sięgają końca XII w., ale na większą skalę rozwinęły się w XVII w. wraz z nasileniem się emigracji ormiańskiej do Europy, m.in. na ziemie polskie, w wyniku prześladowań przez muzułmanów. Jedną z pierwszych unii zawarł abp Mikołaj Torosowicz w 1635 we Lwowie, ale nie od razu ona się przyjęła. Od 1742 istnieje już ciągła linia katolickich patriarchów ormiańskich Cylicji (pierwszym był Abraham Petros w latach 1742-49), przy czym dla podkreślenia ich więzi z papieżem każdy kolejny patriarcha dodaje do swego dotychczasowego imienia biskupiego imię Piotr (Petros lub Bedros po ormiańsku) z kolejnym numerem. Od 7 X 1999 stanowisko to piastuje Nerses Petros XIX Tarmouni (ur. 17 I 1940) z siedzibą w Bzommar pod Bejrutem. Liczbę katolików ormiańskich szacuje się na ok. 370 tys., w większości w Libanie, a także w Syrii, Iraku, Turcji, Iranie i w Europie (w tym także w Polsce).

Kościół grecko-melchicki

Są to grekokatolicy arabscy, wywodzący się z prawosławia, a dokładniej z Patriarchatu Antiocheńskiego i w mniejszym stopniu Jerozolimskiego. Chociaż jako chrześcijanie mają starożytne korzenie, to ich dzieje jako unitów sięgają końca XVII w. W 1724 otrzymali swego patriarchę w osobie Cyryla, który w 20 lat później uzyskał od papieża paliusz na znak łączności z Rzymem. Sama nazwa tego Kościoła nawiązuje do semickiego wyrazu „melek”, czyli król. Tym mianem określano w starożytności zwolenników nauki Soboru Chalcedońskiego o dwóch naturach w Chrystusie (zob. Kościół maronicki) i popartej przez cesarza (króla) Bizancjum. Dziś słowo „melchici” oznacza wyłącznie grekokatolików arabskich.

Na czele Kościoła stoi patriarcha Antiochii i Całego Wschodu, Aleksandrii i Jerozolimy melchitów z siedzibą w Damaszku. Od 29 XI (potwierdzenie papieskie – 5 XII) 2000 jest nim Gregorios III (Loutfi) Laham (ur. 15 XII 1933). Liczbę wiernych ocenia się na ponad 1,3 mln, głównie w Syrii, Libanie, Izraelu, Egipcie oraz w obu Amerykach, Europie i Australii.

Kościół syryjski

Kościół ten nawiązuje do wspólnoty z Antiochii, o której są już wzmianki w Dziejach Apostolskich i należał do największych i najprężniejszych w starożytności. Po Soborze Chalcedońskim w 451 doszło w nim do głębokich podziałów, gdyż nie wszyscy jego członkowie przyjęli uchwały tego zgromadzenia. Ostatecznie miano syryjskiego należy do tzw. Kościoła niechalcedońskiego, tzn. takiego, który odrzucił nauki Chalcedonu. Nurt katolicki zaczął się w nim kształtować w pierwszej połowie XVII w., w wyniku pracy jezuitów i kapucynów wśród tamtejszych chrześcijan syryjskich. Po krótkotrwałych próbach ustanowienia katolickich patriarchów syryjskich od 1782 trwa nieprzerwana linia syryjskich katolickich patriarchów Antiochii, którzy swe siedziby mieli kolejno w Aleppo, Mardinie (płd. Turcja) a od lat dwudziestych XX w. w Bejrucie. Od 20 I 2009 urząd ten sprawuje Ignace Joseph III (Ephrem) Younan (ur. 15 XI 1944). Liczbę wiernych, głównie w Libanie, Syrii i Iraku, ocenia się na ponad 120 tysięcy.