Elementy aksjologii Unii Europejskiej

Książka zawiera analizę wybranych zagadnień aksjologicznych, które w swej aktualności wydają się być zagadnieniami kluczowymi dla zrozumienia europejskich teorii wartości. Pierwsza część książki to ciekawe porównanie przyjętych przez Unię Europejską szczegółowych systemów wartości z tym, co leżało u podstaw kształtowania się cywilizacyjnego Starego Kontynentu. Bo choć czasy i tendencje polityczno-społeczne się zmieniają, to jednak wciąż pozostaje otwarte pytanie o ewolucję wyznawanych przez poszczególne społeczeństwa wartości. W drugiej części zostało podjęte zagadnienie praw człowieka w Unii Europejskiej zarówno od strony teoretyczno-legislacyjnej, jak również stosowania i przestrzegania ich w praktyce. Niniejsza publikacja może być pomocna studentom zajmującym się tymi zagadnieniami, jak również stanowić prosty przewodnik po aksjologicznych meandrach Unii dla wszystkich, którzy pasjonują się tą tematyką.

Wstęp

Przez kilka lat negocjacji przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej opinie Polaków były podszyte różnorodnymi i czę­sto skrajnymi emocjami: od bezkrytycznego euroentuzjazmu po defetystyczny eurosceptycyzm. Kiedy zatem 1 maja 2004 roku, po zakończeniu procesu akcesyjnego, Polska została przyjęta do tej najważniejszej europejskiej organizacji, odstąpiły pierwsze emo­cje, a prowadzenie merytorycznych analiz wielu zjawisk i pro­cesów związanych z Unią Europejską stało się także przedmio­tem badań wielu placówek naukowych w Polsce. Nie można też było pominąć takich rozważań i badań na Wydziale Filozoficz­nym Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej „Ignatianum” w Krakowie, gdzie w ciągu ostatnich kilku lat powstało szereg prac dyplomowych związanych z europejskimi zagadnieniami.

Elementy aksjologii Unii Europejskiej to publikacja, która zo­stała przygotowana i opracowana na podstawie dwóch bardzo ciekawych prac magisterskich obronionych na wspomnianym Wydziale w 2007 roku. Ich autorkami są mgr Janina Wilk i mgr Barbara Walczak. Obydwie podjęły analizę wybranych zagad­nień aksjologicznych, które w swej aktualności wydają się być zagadnieniami kluczowymi dla zrozumienia europejskich teo­rii wartości. Pierwsza praca to ciekawe porównanie przyjętych przez Unię Europejską szczegółowych systemów wartości z tym, co leżało u podstaw cywilizacyjnego kształtowania się Starego Kontynentu. Bo choć czasy i tendencje polityczno-społeczne się zmieniają to jednak wciąż pozostaje otwarte pytanie o ewolucję wyznawanych przez poszczególne społeczeństwa wartości. Dru­ga praca podejmuje zagadnienie praw człowieka w Unii Europej­skiej, zarówno od strony teoretyczno-legislacyjnej, jak również stosowania i przestrzegania ich w praktyce. W niniejszym wy­daniu obydwa opracowania zostały tak przygotowane, by mogły być pomocne studentom zajmującym się tymi zagadnieniami, jak również by stanowiły prosty przewodnik po aksjologicznych me­andrach Unii dla wszystkich, którzy pasjonują się tą tematyką.

Leszek Gęsiak

Termin Europa posiada wiele znaczeń. W zależności od okoliczności różna jest jego interpretacja. W treści niniejszego opracowania występują dwa terminy: Europa i Unia Europejska. Oba traktowane są jako dwa odrębne podmioty będące przedmiotem prowadzonych analiz.

Na przestrzeni wieków nie raz zadawano sobie pytanie o na­turę pojęcia Europy. W zależności od dziedziny z punktu widze­nia której starano się dokonać analizy tego pojęcia, pojawiały się różne odpowiedzi, a wraz z nimi nowe pytania i problemy. Zde­finiowanie pojęcia Europy zawsze stawiało przed sobą ogromne wyzwania i trudność wynikającą z jednoznacznego określenia obszarów geograficznych, kultur lub konkretnych osób, które niewątpliwie miały wpływ na kształt i charakter Europy. Nie ule­ga wątpliwości, że cywilizacja europejska czerpała z innych kul­tur, w tym z kultury starożytnego Egiptu i dalekiego Wschodu. Sama również stanowiła punkt odniesienia dla innych. Z tą sytu­acją mamy do czynienia także współcześnie.

Pojęcie Europy można rozpatrywać w trzech kategoriach:

• w kategoriach przestrzennych, gdzie najbardziej powszechną próbą definicji jest ta zaproponowana przez Brytanikę: „Eu­ropa to jeden z najmniejszych kontynentów obejmujących za­chodni obszar Eurazji. Jego powierzchnia wynosi 10,4 mln km² (pod względem powierzchni zajmuje przedostatnie miejsce, przed Australią), a liczba ludności (1997): 728,936 mln. Najda­lej na północ wysuniętym punktem kontynentu jest przylądek Nordkyn (71 °8’ szerokości geograficznej północnej), na połu­dniu - przylądek Marroqui (35°58’ szerokości geograficznej północnej), na zachodzie – przylądek Roca (9°27’ długości geo­graficznej zachodniej), a na wschodzie - pasmo Uralu (67° dłu­gości geograficznej wschodniej)”^[1]. Trzeba jednak zauważyć, że takie definiowanie nie zawsze wynika z ukształtowania te­renu lub uwarunkowań klimatycznych. Często jest rezultatem wielu zawirowań historycznych i ma charakter czysto umow­ny, co powoduje, że pojęcie przybiera ograniczoną formę.
• W kategoriach czasowych, które mówią o szczególnego ro­dzaju wspólnocie dziejowej łączącej Europejczyków i wspól­nym dla nich poczuciu tożsamości, mimo iż historia na zmia­nę odkrywa przed nami lata wielkich koalicji, porozumień oraz krwawych konfliktów i wojen.
• W kategoriach kulturowych, które początku cywilizacji eu­ropejskiej dopatrują się w kulturze ateńskiej, rzymskiej, egip­skiej i judaistycznej. Dzięki nim w świadomości Europejczyka narodziło się pojęcie państwa i prawa. Człowiek zyskał po­czucie wolności i godności, a dzięki racjonalnemu myśleniu dokonała się w nim transformacja światopoglądu. Miało to i nadal ma oddźwięk w nauce, architekturze, sztuce itp.

Wymienione sposoby definiowania pojęcia Europy mimo że uwzględniają tylko wybraną przez siebie część zagadnienia, przybliżają nas do prawdy o Europie. Jest to jednak ciągle sytua­cja, w której człowiek nie jest w stanie do końca uchwycić wszyst­kich aspektów tego terminu. Być może wynika to z wielowymia­rowości pojęcia oraz niemożliwości skupienia uwagi człowieka jednocześnie na wszystkich wymiarach tego terminu.

Dla niniejszego opracowania najbardziej korzystnym będzie rozumienie pojęcia Europy przez pryzmat słowa kontynent (contenere), które - idąc za łacińskim rozumieniem tego słowa - oznaczać będzie zbiornik lub rezerwuar^[2]. W tym ujęciu najbardziej oczywiste staje się dla nas odrzucenie wszelkich uwarunkowań geograficzno-biologicznych, gdyż biorąc pod uwagę czysto geograficzny punkt widzenia nie można powiedzieć, że „Europa jest kontynentem, a jedynie półwyspem kontynentu azjatyckiego (...), Europa podob­nie jak Indie, jest subkontynentem”^[3]. Stwarza to sytuację, w której jesteśmy zmuszeni do rozumienia pojęcia Europy - kontynentu, bardziej jako pojemnika historyczno-kulturowego i wyodrębnienia jej jako takiej w celu stworzenia czysto kulturowych granic.

Człowiek, który jest twórcą samego pojęcia Europy, jak rów­nież stanowi nośnik świadomości i wartości europejskich, zde­cydował o podrzędności barier geograficznych czy potencjału genetycznego w stosunku do kultury, która w pewien sposób określa kształt „kontynentu europejskiego”. Mimo, iż dla tego opracowania najważniejsze są kategorie czasowe i kulturowe, nie można zapomnieć, że Europa jest obszarem kontrastów. Chociaż ukształtowanie oraz uwarunkowania klimatyczne i genetyczne nie są najważniejsze, to również odegrały one istotną rolę w roz­woju cywilizacji europejskiej.

Czy prawa człowieka są podstawą wartości przyjmowanych przez Unię Europejską? Rozważania na ten temat nie mogą ogra­niczać się jedynie do prawnych postanowień unijnych w tej dzie­dzinie, lecz również do działań wykraczających poza tereny Unii, które wykazują że prawa człowieka są jednym z ważniejszych wyznaczników polityki unijnej, jak również stanowią istotny ele­ment zbioru wszystkich wartości Unii Europejskiej.

Prawa człowieka, a właściwie wiedza o nich, lokuje się po­między filozofią a etyką prawem i naukami politycznymi. Jest to „zespół podstawowych, niezbywalnych i uniwersalnych praw przysługujących człowiekowi bez względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy, pochodzenie narodowe lub społecz­ne, majątek, urodzenie, stan zdrowia i inne; nieodłącznie związa­ne z naturą człowieka”^[4].

Rozwój idei praw człowieka dokonywał się w sposób niecią­gły. Różne wątki dotyczące człowieka pojawiały się w różnych epokach. Trudno mówić tu o podobnej drodze, jaką przebyły inne dziedziny prawa, ponieważ w ich wypadku była to droga powikłana i wyjątkowo długa.

Najwcześniejsze ślady praw człowieka możemy odnaleźć w kodeksie Hammurabiego, który stanowił, iż władza jest po to, aby strzec sprawiedliwości, aby chronić słabych przed złymi uczynkami silnych.

W starożytności dyskusje dotyczące człowieka były roztrząsa­ne na gruncie etyki. Pierwszymi, którzy mówili o naturalnej wol­ności i równości ludzi, byli greccy stoicy i sofiści. To oni twier­dzili, że prawo naturalne stoi wyżej niż prawo stanowione, i że obejmuje ono obywateli wszystkich państw.

U Arystotelesa możemy odnaleźć akceptację niewolnictwa, która jednak nie zaprzecza temu, że mówił on o sprawiedliwości oraz wolności czynu i słowa w demokracji greckiej.

Propagatorami greckiej myśli byli rzymscy myśliciele, szcze­gólnie Cyceron i Seneka, jak i rzymscy prawnicy. W kodeksie Justyniana możemy odnaleźć kontynuację greckiej myśli, gdyż „uznaje on prawo natury za najwyższe źródło prawa i wywodzi zeń ius gentium - nakazy obowiązujące wszystkich ludzi”^[5].

Ale chyba najważniejszym czynnikiem rozwijania idei zwią­zanych z prawami człowieka jest tradycja judeo-chrześcijańska. Talmud i Pismo Święte zawierają odniesienia do pojęć godności człowieka, równości, miłości i sprawiedliwości panującej między ludźmi. Wiele jest zdań w tych Pismach, które mogą być trakto­wane jako manifest równości i uniwersalizmu praw człowieka, na przykład słowa św. Pawła z Listu do Galatów: „Nie ma już Żyda ani poganina, nie ma już niewolnika ani człowieka wolne­go, nie ma już mężczyzny ani kobiety, wszyscy bowiem jesteście kimś jednym w Chrystusie” (Ga 3, 28), bądź dalej: „Wy zatem, bracia, powołani zostaliście do wolności” (Ga 5, 13).

Średniowieczna filozofia chrześcijańska kontynuowała staro­żytną myśl. Święty Tomasz z Akwinu mówił, że władza nie nada­je praw, ponieważ są one nieodłączną częścią natury człowieka, którą nadał mu Bóg. Prawa stanowione powinny być wywodzo­ne z prawa naturalnego, w innym wypadku stracą one swoją moc i nie będą sprawiedliwe.

To w średniowieczu pojawiają się pierwsze dokumenty doty­czące przestrzegania praw człowieka. Za pierwszy kodeks praw człowieka uważana jest wydana przez króla Jana bez Ziemi w 1215 roku. Można w niej odnaleźć pierw­sze zapisy na temat swobód obywatelskich i konstytucyjnych ograniczeń władzy królewskiej.

Renesans przyniósł afirmację człowieka, więc odrodzenie się teorii prawa naturalnego stało się nieuchronne. Filozofowie, tacy jak Hugo Grotius, Tomasz Hobbes czy John Locke, którzy wy­rośli na tej afirmacji, głosili, że ludzie przed uformowaniem się społeczeństw i państw korzystali ze swoich naturalnych praw, czyli prawa do życia, do wolności, równości i do własności. Pra­wa te stały się z czasem kanonem liberalnych praw człowieka. W tym czasie popularna stała się teoria umowy społecznej, która mówiła, że ludzie wraz z rozwojem porzucają stan natury i two­rzą społeczeństwo, w którym do ochrony ich praw potrzebna jest władza publiczna, czyli państwo.

Teorię umowy społecznej przejęło i rozwinęło oświecenie francuskie. Monteskiusz mówił o współzależności między wol­nością a praworządnością natomiast Rousseau rozumiał umowę społeczną jako podstawę wolności i równości.

Niemiecki filozof Oświecenia, Immanuel Kant, utożsamiał prawo naturalne z moralnością której podstawą jest imperatyw kategoryczny.

Teorie te miały wpływ na rozwój praw człowieka. Szczególnie widać to w siedemnastowiecznej Anglii. W 1679 roku powstała tam The Habeas Corpus Act^[7], a w 1689 The Bill of Rights^[8]. W Stanach Zjednoczonych w 1776 roku powstaje Amerykańska Deklaracja Nie­podległości^[9], a we Francji w 1789 roku Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela^[10].

W XVIII wieku uformowała się liberalna koncepcja praw człowieka, która zakładała, że każda jednostka jest podmio­tem pewnego katalogu praw naturalnych - wolności, równości, własności.

Wiek XIX przyniósł modyfikację i wzbogacenie liberalnej koncepcji, a szczególnie jej rozwój geograficzny, ponieważ wraz z wojskami Napoleona rozprzestrzeniały się ideały Rewolucji Francuskiej. Lecz niestety poprzez powstania narodowe, wstrzą­sy społeczne i kryzysy ekonomiczne widać wyraźnie, że liberalna koncepcja praw człowieka nie zdaje egzaminu i potrzeba jej wie­lu uzupełnień.

W wieku XX na piedestale wciąż zostają prawa obywatelskie i wolność polityczna, lecz przestaje być ona absolutna, ponieważ równość staje się najważniejszym postulatem. Prawa człowieka dopiero w wieku XX osiągnęły swój współczesny kształt. W tym czasie powstało bardzo wiele organizacji i dokumentów dotyczą­cych praw człowieka i ich ochrony, szczególnie w reakcji na ko­munizm i tragedię holokaustu.

Z historii praw człowieka wynika, że zawsze niosły one ze sobą wartości istotne dla ludzkiego życia. Mówiono o nich, two­rzono dokumenty, które miały stanowić nie tylko ochronę same­go człowieka, ale również jego systemów wartości. Były tematem rozważań nie tylko filozoficznych, ale również aksjologicznych. Toczy się wiele dyskusji na ich temat, szczególnie na polu etyki, ponieważ ochrona godności, życia czy sprawiedliwości jest jed­nym z podstawowych celów życia człowieka i jedną z najważ­niejszych wartości.

1.1. Historia praw człowieka - postęp aksjologiczny

1.2. Prawa człowieka - podstawowe pojęcia

1.3. Koncepcja praw człowieka

1.4. Europejska Konwencja Praw Człowieka

1.5. Prawa człowieka w Unii Europejskiej

Rozdział II

Dokumenty Unii Europejskiej podejmujące problematykę praw człowieka

2.1. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą (Traktaty Rzymskie)

2.2. Traktat o Unii Europejskiej

2.3. Traktat Amsterdamski

2.4. Traktat Nicejski

2.5. Karta Praw Podstawowych - przełom aksjologiczny w Unii Europejskiej

2.6. Europejski Kodeks Dobrej Administracji

2.7. Traktat z Lizbony szansą dla Karty Praw Podstawowych

Rozdział III

Działalność Unii Europejskiej w dziedzinie praw człowieka

3.1. Europejska Inicjatywa Na Rzecz Demokracji i Praw Człowieka

3.2. Walka o zniesienie kary śmierci

3.3. Zwalczanie tortur

3.4. Zwalczanie rasizmu i ksenofobii

3.5. Obserwacja i wsparcie wyborów

3.6. Prawa ludności autochtonicznej

3.7. Prawa dziecka

3.8. Inne formy działalności

Rozdział IV

Czy prawa człowieka są zbiorem wartości Unii Europejskiej?

4.1. Jak Unia Europejska traktuje prawa człowieka?

4.2. Prawa człowieka - europejskie dobro wspólne

4.3. Prawa człowieka podstawą wartości przyjmowanych przez Unię Europejską - podsumowanie

Bibliografia

Janina Wilk, Barbara Walczak

Wydawnictwo WAM

Kraków 2009