Kryzysy kapłańskie

Kryzys wpisany jest w życie człowieka, także w życie księdza. Może być załamaniem chwilowym, bądź też wiązać się z zaprzeczeniem tożsamości kapłańskiej i powodować chęć rezygnacji ze stanu duchownego. Autor pisze o różnych rodzajach kryzysów psychologicznych.

Szczegółowo omawia kapłańskie kryzysy: drogi, wierności powołania, celibatu i czystości, zaangażowania, jakości kapłaństwa, życia duchowego, wiary, wspólnoty, połowy życia, wypalenia i starości. Przedstawia ich przyczyny i przebieg oraz wskazuje dostępne formy pomocy. Zaznacza, że szczególnie istotną rolę w przezwyciężaniu kryzysów pełni akceptacja środowiska. Dostrzega też pozytywne strony tego rodzaju doświadczeń. Mogą one przewartościować życie, a nawet stać się szansą rozwoju.

Kapłaństwo przyjmuje człowiek. I chociaż kapłaństwo jako jeden z sakramentów drogi jest darem Pana Boga, to kapłan, jako osoba otrzymująca i przechowująca ten dar, podlega wszystkim prawom ludzkiej natury, ludzkiej psychiki, w którą jest wpisany także kryzys. Bowiem życie kapłana to życie człowieka, który jest kapłanem. Życie człowieka natomiast, zwłaszcza życie psychiczne i duchowe, nie przebiega po linii prostej. Charakterystyczną jego cechą są wzloty i upadki, rozwój i cofanie się.

Szczególnie trudnymi momentami w życiu człowieka są sytuacje, które nazywamy kryzysowymi. Kryzys nie jest zjawiskiem, które można w sposób jednoznaczny opisać. Najczęściej prowadzi on do załamania dotychczasowego sposobu życia, ideałów i do dezorganizacji życia psychicznego i społecznego człowieka. Jednak psychologowie mówią także, że kryzys nie musi prowadzić do pełnej dezorganizacji życia, nie musi prowadzić do zaprzeczenia wyborom podstawowym, do zmiany drogi realizacji powołania. Kryzys może być etapem, który człowiek wykorzysta do wzrostu, do własnego rozwoju.

Podobną charakterystykę ma życie osoby realizującej powołanie kapłańskie. Życie księdza jest także przeplatane fazami rozwoju, zarówno duchowego, jak i ludzkiego, a także fazami załamań, stawania na rozdrożu czy też zwykłej niewierności i grzechu, co prowadzić może do sytuacji kryzysowych.

W tej książce dokonam analizy kryzysów kapłańskich, ich źródeł, rodzajów, sposobów przeżywania, a także ich rozwiązywania i udzielania pomocy. Źródłem moich analiz będą zarówno moje własne doświadczenia bycia formatorem seminaryjnym i uczestnikiem kapłańskiego życia oraz wiedza psychologiczna natury ogólnej, jak też i szczegółowej.

Poniżej najpierw opiszę wstępne rozróżnienia dotyczące kryzysów w ogólności, potem przedstawię rodzaje kryzysów psychologicznych, które można spotkać u ludzi, po to aby następnie pokazać bardziej szczegółowo zestawienie rodzajów kryzysów kapłańskich. Dalej przeprowadzę analizę możliwego przebiegu kryzysów kapłańskich. Bardzo ważne w tych analizach będzie ukazanie kryzysu kapłańskiego z jednej strony jako zagrożenia, a z drugiej strony szansy dla rozwoju życia psychicznego i duchowego kapłana. Ostatnia część książki dotyczy form możliwej pomocy księdzu w sytuacji kryzysu.

Aby dobrze ocenić i przeanalizować kryzysy kapłańskie, należy najpierw zdać sobie sprawę z tego, czym jest w ogóle kryzys. Potocznie słowo kryzys wzbudza najczęściej negatywne skojarzenia. Gdy słyszymy, że ktoś przeżywa kryzys, to rozumiemy, że dzieje się z nim coś złego i że ten stan doprowadzi do negatywnych skutków. Jednakże kryzys nie musi mieć tylko negatywnych wymiarów, może nieść w sobie pozytywne skutki. Może być powodem pozytywnego przełomu w życiu.

Dla zrozumienia, czym jest kryzys w życiu człowieka, przytoczę niektóre określenia i wydarzenia z życia człowieka i wspólnot ludzkich, których używa się, definiując sytuacje kryzysowe. Najogólniej rzecz ujmując, o kryzysie mówimy wtedy, gdy jakaś sytuacja, np. osobista, społeczna lub polityczna, rozwija się w niebezpiecznym kierunku.

W medycynie o kryzysie mówi się wtedy, gdy opisuje się kulminacyjny punkt choroby, po którym następuje albo wyzdrowienie, albo pogorszenie stanu pacjenta i zagrożenie śmierci. Kryzys jest opisywany także jako sytuacja, która wymaga od człowieka jakiegoś radykalnego rozstrzygnięcia, a to powoduje najczęściej przejściowy stan zachwiania równowagi psychicznej, czasami perturbacje w uznawanym systemie wartości, zachwianie poczucia sensu życia oraz perturbacje w życiu społecznym.

Kryzysem są określane także takie przeżycia człowieka, które powstają jako reakcja na trudną sytuację, której człowiek nie potrafi rozwiązać, wykorzystując swoje dotychczasowe umiejętności. Sytuacja taka może np. powstać wtedy, gdy człowiekowi stawia się wymagania, zadania, którym albo nie potrafi sprostać, albo są one na granicy jego możliwości radzenia sobie w sytuacjach trudnych.

Z kryzysem jest często utożsamiany stan ciągłego emocjonalnego napięcia (występujący np. podczas stresu), który trudno jest człowiekowi znieść. Dlatego też podczas przeżywania kryzysu u ludzi maleje umiejętność radzenia sobie z trudnościami. Przeżywany kryzys zewnętrznie można więc czasami zauważyć w zupełnie innych sprawach niż te, których on bezpośrednio dotyczy. Np. ksiądz przeżywający kryzys może zacząć zaniedbywać się w punktualności, a nawet w sposobie ubierania się czy dbania o siebie.

W psychologii występuje najczęściej cytowana definicja kryzysu psychologicznego jako krótkotrwały rozstrój psychiczny, zdarzający się od czasu do czasu, kiedy człowiek zmaga się z problemami życiowymi okresowo przekraczającymi jego zdolności adaptacyjne. Kryzys jest więc stanem zachwiana różnych form homeostazy, równowagi adaptacyjnej człowieka.

Jednakże opis dokładnej struktury kryzysu psychologicznego nie jest prosty. Struktura kryzysu jest bowiem różna w zależności od sytuacji, która go wywołała, w zależności od osobowości człowieka, a także od stanu zagrożenia integracji osobowości. Chociaż opisuję pewne prawidłowości występujące u większości ludzi w trakcie przeżywania kryzysu, to jednak kryzys jest tak bardzo indywidualnym przeżyciem, że każdy człowiek przechodzi przez niego we właściwy dla siebie sposób.

Od strony trwania można mówić o następujących formach kryzysów: kryzysy chroniczne, permanentne; kryzysy krótkotrwałe, ale ostre; kryzysy powtarzające się.

Kryzysy chroniczne występują u ludzi, którzy mają tzw. osobowość kryzysową, czyli mają duże emocjonalne trudności w przeżywaniu sytuacji trudnych, a zwłaszcza mają małą odporność na frustrację, stres i wewnętrzne konflikty. Stąd też u pewnej grupy ludzi (często o skłonnościach nerwicowych) występuje kryzys o charakterze prawie permanentnym.

Kryzysy krótkotrwałe mogą wystąpić u większości ludzi. Ich powodem są najczęściej zewnętrzne okoliczności (np. śmierć osoby najbliższej) i obniżony nieco stan odporności fizyczno-psychicznej człowieka. Zaczynają się one najczęściej w sposób nagły i po kilku tygodniach się kończą. Często taki krótkotrwały kryzys ma ostry przebieg, w jego wyniku mogą wystąpić bardzo znaczące przewartościowania w życiu człowieka. Czasami może też on spowodować negatywne zmiany w osobowości człowieka.

U pewnej grupy ludzi istnieje też tendencja do występowania powtarzających się kryzysów. Taką sytuację spotykamy najczęściej u ludzi o kryzysowym sposobie reagowania na sytuacje trudne. Kryzysy powtarzające się najczęściej mijają po jakimś czasie i człowiek funkcjonuje poprawnie aż do następnego kryzysu. Są one jednak bardzo trudnym przeżyciem dla człowieka nim dotkniętego, a także dla jego otoczenia.

Nie każdą jednak sytuację, w której występują trudności natury emocjonalnej, można określić jako kryzysową. Według psychologów, aby daną sytuację można było określić jako kryzysową, muszą w niej współwystępować następujące czynniki:

• silne napięcie emocjonalne;
• problem, który wywołał kryzys, jest co najmniej subiektywnie ważny;
• występuje u człowieka bezradność wobec danego problemu, sytuacji;
• występuje dłuższe poczucie dyskomfortu psychicznego;
• człowiek nie ma dostatecznego oparcia i pomocy u osób najbliższych.

Każdy kryzys psychologiczny może być zarówno szansą, jak i zagrożeniem dla człowieka. W sposób oczywisty można zauważyć zagrożenia tkwiące w przeżywaniu przez człowieka kryzysu, bowiem w trakcie jego trwania występuje rozbicie osobowości, a więc rozkład dotychczasowych sposobów funkcjonowania. Przychodzi załamanie linii życia, przyszłość dla danego człowieka nie wygląda tak pozytywnie jak wcześniej. W trakcie kryzysu występują na ogół przeżycia depresji, próby wycofania się z dotychczasowej aktywności, człowiek nie widzi często możliwości wyjścia z sytuacji, w której się znalazł. Obniża się także sposób jego funkcjonowania, np. dotychczasowe obowiązki są wykonywane na niższym poziomie niż wcześniej lub są zaniedbywane. Kryzys może prowadzić także do wystąpienia nerwicy, która będzie wymagała fachowej pomocy psychologa klinicznego lub psychiatry.

Kryzys jednak może także mieć swoje pozytywne skutki. Może być pewną mobilizacją do zmiany dotychczasowego sposobu funkcjonowania. Może też spowodować przejście po sytuacji kryzysowej na wyższy stopień funkcjonowania psychicznego i duchowego. Znana jest w psychologii teoria dezintegracji pozytywnej, stworzona przez polskiego psychiatrę Kazimierza Dąbrowskiego. Dąbrowski, odnosząc to wprawdzie do rozwoju psychicznego człowieka, twierdzi, że aby wejść na wyższy poziom rozwoju, człowiek przechodzi przez etap rozbicia dotychczasowych sposobów funkcjonowania, schematów zachowania. Następuje u niego swoistego rodzaju rozbicie osobowości. Na tych „gruzach" rozbitej osobowości może powstać jednak nowe ustrukturalizowanie, na wyższym poziomie. W efekcie po przeżytej czasowej dezintegracji człowiek wchodzi na wyższy poziom rozwoju osobowości. Teoria Dąbrowskiego szerzej ujęta może służyć jako model do pokazania szans tkwiących w przeżywanym kryzysie. Kryzys, chociaż jest stanem niepożądanym i nieprzyjemnym, jest w stanie w końcowym efekcie doprowadzić do dojrzalszego funkcjonowania człowieka.

Na zakończenie tych wstępnych rozważań warto zauważyć, że kryzys w życiu człowieka nie jest czymś nienormalnym, chorobowym. Można stwierdzić, że bez kryzysu człowiek by się nie rozwiał. Niektórzy nawet uważają, że jeśli Bóg nie stawia komuś na drodze kryzysów, to nie daje mu szansy na rozwój, na stawanie się coraz bardziej dojrzałym. Kryzys bowiem to napięcie, które jest siłą do przezwyciężania siebie. Problemem jest jedynie granica, kiedy kryzys przestaje być siłą do rozwoju, a staje się siłą do destrukcji.