Pisma św. Franciszka z Asyżu

Dzieło będące owocem szerokiej współpracy oraz wysiłku zebrania efektów pracy ostatnich dziesięcioleci bez przyglądania się różnicom religijnym. Jest to dział znaczący mediewistyki włoskiej zajmującej się historią Franciszka i jego braci. Wspólny powrót od Pism św. Franciszka stanowił w pewien sposób, nie powiedziałbym – ukoronowanie – ponieważ życzę sobie, aby wzajemna współpraca i wymiana była kontynuowana – lecz znaczące wydarzenie i prawie jakby obowiązkowe wspólnej drogi.

Nie jest to nowe wydanie krytyczne, chociaż w wielu miejscach porównanie z kodeksami pozwoliło zasugerować pewne ulepszenia w odniesieniu do wydania Essera, które przyjęte jest jako tekst fundamentalny. Przede wszystkim jest to nowe wydanie ze względu na swój wewnętrzny układ. Odpowiada on logice, która pozostawia tradycyjny podział na gatunki literackie i stawia na pierwszym miejscu pisma rozchodzące się, jako bardziej osobiste (Laudes domini Dei altissimi, w sposób nieunikniony z pozostałymi franciszkańskimi autografami, z pieśniami i modlitwami). Wydanie to następnie gromadzi wokół reguł listy i inne dokumenty, które różnorako je zwieńczają, aby zakończyć dwoma tekstami o charakterze ogólnym, jak Admonitiones i dwie redakcje Epistola ad fidelis. Ten układ wewnętrzny, który przynajmniej w pewnej mierze optuje na rzecz umieszczenia w części chronologicznej, chce zwrócić uwagę na kwestie jeszcze otwarte – procesu rozwijania się oryginalnej myśli św. Franciszka w jego życiu. Nie tylko dla racji zewnętrznych i przewidywalnych, które również miały swoje znaczenie – tzn. w swoim wyrażaniu się w Zakonie, co było nieprzewidywalne od początku – lecz przede wszystkim przez swoją dojrzałość wewnętrzną, która ciągle jest jeszcze do zbadania w swoim wyrażaniu się i rozprzestrzenianiu się na coraz szersze horyzonty, ale także w zaangażowaniu się św. Franciszka w umocnienie i obronę z determinująca konsekwencją własnego początkowego wyboru.

Jest to nowe wydanie również ze względu na wprowadzenia i tłumaczenia, które umieszczone zostały paralelnie wobec tekstów łacińskich i starowłoskich, co nie jest celem drugorzędny analiz i poszukiwań ostatnich dziesięcioleci. Tom zamyka próba odtworzenia historycznej intuicji Waddinga, który wydał obok opuscula św. Franciszka, również „słowa”, którym tradycja hagiograficzna i kronikarska Zakonu przypisywała mu autorstwo Świętego. Jest to jeszcze tylko próba, aby ukazać drogę, którą należałoby przebyć, aby ukazać jak możliwe byłoby odzyskanie innych autentycznych fragmentów nauczania Franciszka.

Ponad 237 stron wprowadzeń, komentarzy, objaśnień

Ponad 3150 haseł i tematów w indeksach:

- cytatów biblijnych

- cytatów liturgicznych

- autorów Kościoła

- tematyczny

- nazw geograficznych

- osobowym

- dzieła po raz pierwszy tłumaczone z języków oryginalnych na język polski

- tłumaczenia z kodeksów uznanych za najważniejsze

- wstępy i komentarze oparte na najnowszych badaniach naukowych

- mądra i pewna wiedza przekazana w sposób prosty

- poszukiwania naukowe w służbie duszpasterskiej

- pewne wsparcie w poznawaniu i rozwijaniu duchowości franciszkańskiej

G. Miccoli

Fragment książki

BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA

W chwili, kiedy młody Franciszek, syn Piotra Bernardone, postanowił rozpocząć życie pokutnika, z pewnością nie przewidywał, iż wokół niego skupią się inni towarzysze, i że ta nikła fraternitas asyska przerodzi się w najbardziej rozpowszechniony i wpływowy w ostatnich wiekach Średniowiecza zgromadzenie zakonne. W odróżnieniu od losów innych reformatorów religijnych jego epoki, poczynając od Hiszpana Domingo z Caleruega, założyciela Zakonu Braci Kaznodziejów, to właśnie z powodu relacji Franciszka z innymi fratres oraz z całym zakonem minoryckim oraz oddźwięku ze strony Kościoła Rzymskiego pozostawił namacalne ślady w całej serii dokumentów przez siebie „napisanych”, będących cenną dokumentacją dziejów brata Franciszka z Asyżu.

Chodziło w każdym razie o pisma, które w większości, jeśli nie wręcz wszystkie, pochodziły z okresu po powrocie brata Franciszka ze Wschodu, z lata roku 1220, a zwłaszcza po ostatecznym zatwierdzeniu reguły minoryckiej pod koniec 1223 roku, które w większości odwoływały właśnie do relacji między bratem Franciszkiem a „życiem” braci mniejszych. W tym świetle, które dotyczyło zatem przyszłych czasów religio, zostały przez niego odczytane i przeanalizowane wcześniejsze czasy jego własnego oświadczenia zakonnego, między innymi w celu zdefiniowania cech „exemplum”, jakie pragną przekazać innym fratres.

Z kolei korespondencja adresowana do poszczególnych odbiorców, która rzuca nieco więcej światła na osobistą postawę Franciszka i na faktyczną konfigurację jego religijnych decyzji, oraz znaczna ilość modlitw wypływających z żaru jego pobożności wpisują się w decydujące lata, w których ewangeliczny wybór brata z Asyżu poddany został ciężkiej próbie, zaś jego chrystocentryczna religijność nasiliła.

1. Pismo a głoszenie

1. W sierpniu i wrześniu roku 1224, czyli po kapitule z 2 czerwca oraz przed kapitułą z 29 września, brat Franciszek przebywał na szczycie góry Alwernii, w niezbyt dużej odległości od Arezzo, w Toskanii, gdzie udał się, aby zanurzyć w samotności pustelni. W dniu, który tradycja zakonu, zawarta w Legenda maior spisanej między 1260 a 1263 roku przez generalnego ministra, Bonawenturę z Bagnoreggio, łączy z liturgicznym świętem Podniesienia Krzyża, czyli 14 września, otrzymał widzenie Serafina, który zwrócił się do niego; kiedy na jego ciele odciśnięte zostały znaki Męki Chrystusa, stygmaty, wziął mały kawałek pergaminu, czyli chartula i na stronie zwyczajowo stosowanej do pisania skreślił słowa modlitwy inspirującej się biblijną Księgą Psalmów z godną uwagi wiernością tekstowi oryginalnemu: „gratia agens de beneficio sibi collato”, gdyż Boże miłosierdzie przyszło z pomocą udręce jego duszy.

Uwagom naniesionym na chartula przez brata Leona z Asyżu prawdopodobnie w chwili, w której ostatecznie przekazał ją do publicznego rozpowszechnienia, powierzając mniszkom z asyskiego klasztoru San Damiano wkrótce po śmierci Klary z Asyżu w 1253 roku i dotyczącym poszczególnych jej części zawdzięczamy relację uprzywilejowanego świadka tych wydarzeń (podczas gdy inna relacja tych faktów, która do niego odsyłała, została już rozpowszechniona poprzez rozdział drugi franciszkańskiego życiorysu spisanego przez Tomasza z Celano: 2Cel 49).

Pobożność brata Leona oraz przechowanie przez niego licznych franciszkańskich wspomnień dostarczają cennego świadectwa odnośnie praktyki pisania - przy niniejszej okazji w celach ascetycznych - przez Franciszka z Asyżu, a w tym konkretnym przypadku na temat genezy całej serii pism, czyli modlitw oraz innych tekstów paraliturgicznych. Zestawiając to pismo z innymi utworami ułożonymi przez brata Franciszka w języku świętych ksiąg Biblii, w tradycji rękopiśmiennej, która przekazała ich dalsze kopie, tekstowi, którego autograf został zachowany ze względu na kult, jakim otaczano tę relikwię asyskiego świętego, nadano tytuł Laudes Dei altissimi.

Dobrą znajomość słownictwa łaciny biblijno-liturgicznej bratu Franciszkowi zapewnił obowiązek odmawiania brewiarza, do którego on, „secundum alios clericos” (T 18) zobowiązany był się dostosować zgodnie z dyspozycjami Reguły (2Reg 3,1), jak odnotował brat Leon na egzemplarzu brewiarza, także przekazanego asyskim mniszkom w tym samych latach: „Beatus Franciscus acquisivit hoc breviarium sociis suis fratri Angelo et fratri Leoni, eo quod tempore sanitatis sue voluit dicere semper officium, sicut in regula continetur. Et tempore infirmitatis sue, cum non poterat dicere, volebat audire. Et hoc continuavit dum vixit”.

Orationes brata Franciszka były znacznie do siebie zbliżone, jako teksty składające się z serii splecionych fragmentów zaczerpniętych z liturgii i tekstów biblijnych, a ponad to cytowanych z pamięci wraz z wynikającym z tego dostosowaniem i rozbudowaniem, które przyczyniły się do ich niestabilnej formy w przekazach rękopiśmiennych. Poza tym stosunkowo późne świadectwo utrzymywało, iż przynajmniej jedna z nich, Exhortatio ad laudem Dei posiada egzemplarz autograficzny. W każdym razie w większości przypadków nie można wysunąć przekonującej hipotezy odnośnie daty ułożenia przez brata Franciszka: i chociaż cały szereg poszlak prowadzi do przypuszczenia, że zbiór laud i modlitw powinien pochodzić z ostatniego okresu jego życia, jeśli nie wręcz z ostatnich lat, kiedy to właśnie częste odmawianie brewiarza, a przede wszystkim postanowienie o odsunięciu się na margines zakonu podjęte jesienią 1220 roku i nasilone po zatwierdzeniu ostatecznej Reguły pod koniec 1223 roku, stanowiły kontekst ich powstania.

Nie chodziło faktycznie o zwykłe przejawy pobożności religijnej brata Franciszka, co widać przy uważnej lekturze. Centralnym motywem – który łączy się z tematem powtarzającym się w listach skierowanych przede wszystkim do fratres - był kult eucharystii, o czym zaświadcza w szczególny sposób krótkie Oratio super Pater noster w komentarzu do wersu: „Panem nostrum quotidianum: dilectum Filium tuum, Dominum nostrum Ihesum Christum, da nobis hodie: in memoriam et intelligentiam et reverentiam amoris, quem ad nos habuit et eorum, que pro nobis dixit, fecit et sustulit” (On 6).

Trudno nie zauważyć niezaprzeczalnej powagi tych tekstów, łącznie z jasną wolą ze strony brata Franciszka, by podczas odmawiania dołączyć je do innych modlitw liturgicznych. Wyłaniają się z nich biblijne podstawy jego zakonnego doświadczenia i dokonanych przez niego wyborów sposób bynajmniej nie bezosobowy, jak w Salutatio virtutum, rozumiana ściślej w serii manuskryptów jako „commendatio virtutum”, w którym cnota posłuszeństwa zostaje wychwalona, gdyż w niej wyraz odnajduje ta minoritas, która stanowi powołanie fratres: „Sancta Obedientia confundit omnes corporales et carnales voluntates et habet mortificatum corpus suum ad obedientiam Spiritus et ad obedientiam fratris sui et est subditus et suppositus omnibus hominibus, qui sunt in mundo” (Pcn 14-16). W tym świetle należy pojmować liczne polecenia dotyczące posłuszeństwa, które odwołują się do trzeciego Admonitio w listach, regułach i w Testamentum, w którym więź między wzorem zachowania, jak również z postawą silnie instytucjonalną oraz korzenie wyboru są ściśle ze sobą powiązane. Nie należy w związku z powyższym dziwić się, że w tradycji rękopiśmiennej Reguły niezatwierdzonej pod koniec tekstu znajduje się długa „oratio et gratiarum actio” (1Reg 23), oraz że pod koniec listu skierowanego do braci zebranych na kapitule dostrzec można inną oratio, w której zasadnicze w modlitwie wezwanie odnosi się do „sequi [...] vestigia dilecti Filii tui” (LZ 51).

2. Informacje podane przez samego brata Leona na odwrotnej stronie chartuli, abstrahując od wyjątkowych okoliczności, w jakiej tekst ten został spisany, świadczą o przyzwyczajeniu brata Franciszka do aktu pisania podczas redagowania własnych pism oraz sugerują, iż niektóre z nich zostały osobiście przez niego spisane. Na drugiej stronie kawałka pergaminu brat Franciszek spisał błogosławieństwo dla brata Leona, którego tekst jest pochodzenia biblijno-liturgicznego, i podpisał go eschatologicznym znakiem Tau. Zresztą formuła błogosławieństwa pojawia się – poza wartością apotropaiczną asyskiej chartula – także na początku Apistola ad quendam ministrum. W legendach powtarza się wzmianka o „littere benedictionis”, jakie brat Franciszek słał do różnych adresatów: w każdym razie w pismach z ostatnich lat takie wyrażenia jak „ fratres mei benedicti” powtarzają się wielokrotnie; Testamentum również kończy się wzruszającym błogosławieństwem: „Et ego frater Franciscus parvulus vester servus quantucumque possum confirmo vobis intus et foris istam sanctissimam benedictionem” (T 41).

W traktacie o cudach, spisanych prze jego pierwszego hagiografa, brata Tomasza z Celano, w połowie XIII wieku, przypomina się zwyczaj brata Franciszka, by następująco podpisywać własne listy: „Familiare sibi sigum Thau, pre ceteris signis, quo solo et missivas chartulas consignabat” (3Cel 3]). Chodzi o zwyczaj faktycznie potwierdzony przez kopię egzemplarza jednej z wersji Epistola ad clericos, wykonanej w klasztorze benedyktyńskim w Subiaco jeśli nie jeszcze za jego życia, to wkrótce po śmierci, aby wskazać na głęboką świadomość zasadniczo instytucjonalnego charakteru jego własnych pism.

3. Zachował się jeszcze tylko jeden autograf brata Franciszka: tekst spisany na wąskim pasku pergaminu przeznaczony dla brata Leona i datowany przypuszczalnie po końcu 1223 roku. Kartka ta, cenne świadectwo jego bezpośredniej epistolarnej relacji z innymi fratres, przechowana przez brata Leona, zawierała popis Tau poświadczony w innych listach. Poza sentymentalnym tonem cechującym tekst franciszkańskiego autografu, rada udzielona bratu Leonowi cechuje treściwość i wpisuje się w obszar głównych trosk brata Franciszka o autentyczność życia minoryckiego, jako że przed błogosławieństwem końcowym i wezwaniem do posłuszeństwa pojawia się wskazówka: „sequi vestigia et paupertatem suam” (EpLeo 12-13 [LL 3]).

Brat Leon, w odróżnieniu do innych adresatów, zazdrośnie strzegł kartki. Kolejne listy o stosunkowo różnicowanym charakterze zostały przekazanie jedynie przez tradycję rękopiśmienną w zbiorach tekstów franciszkańskich i wewnątrz kompilacji hagiograficznych, gdzie znajdują się wzmianki o listach – o jakich wspominają ze swej strony kroniki – całkowicie zaginionych. Pośród adresatów, którzy nie uznali za konieczne przechowanie owych listów – niektóre z pewnością „własnoręczne” i prawdopodobnie zawierające podpis znakiem Tau – zalicza się kardynał Hugolin z Ostii, tytułowany w nagłówku jako „episcopus” (1Cel 100), tytuł używany wobec brata Antoniego z Padwy (LA 1); fratres z prowincji francuskiej, do których skierował autograf z okazji kapituły w 1221 roku (Eccl VI, 39), podczas gdy polecił napisać do wszystkich szkół w Bolonii (Eccl VI, 39) a, przed śmiercią, do Jakobiny z Settesoli ( 3Cel 37-38). Chociaż często ich dokładna datacja nie jest łatwa, listy brata Franciszka albo analogiczne pisma przedstawiają obraz o wyraźnych zarysach: wystarczy pomyśleć o wskazówkach dotyczących postu, zawartych w jednym z „pism”, jakie Klara z Asyżu w okolicach 1238 roku włączyła do trzeciego listu do Agnieszki Praskiej (3L 36).

Brat Franciszek zatem w ostatnich latach życia pisał własnoręcznie, jak to czynił w odległych młodzieńczych latach, wówczas w celach związanych z potrzebami profesji kupca, wykazując charakterystyczną technikę i pismo, jakimi posługiwał się także później, kiedy jego pozycja wewnątrz zakonu braci mniejszych skłoniła go do posługiwania się pismem głównie w celach zakonnych i instytucjonalnych.

Wprowadzenie od redakcji

Polskie przekłady Pism św. Franciszka

Wstępy

Brat Franciszek i jego pisma

Przekaz Pism brata Franciszka: na tropach tradycji rękopiśmiennej

1/ Autografy

„Chartula” z Asyżu

Uwielbienie Boga Najwyższego

Błogosławieństwo dla brata Leona

List ze Spoleto

List do brata Leona

2/ Laudy i modlitwy

Zachęta do uwielbienia Boga

Rozważania nad modlitwą Ojcze nasz

Modlitwy pochwalne dla wszystkich Godzinach

Oficjum o Męce Pańskiej

Pozdrowienie Błogosławionej Maryi Dziewicy

Pozdrowienie cnót

3/ Laudy w języku straowłoskim

Modlitwa przed krucyfiksem

Pieśń słoneczna

Słuchajcie, ubożuchne, wezwane przez Pan

4/ Reguły Zakonu Braci Mniejszych

Reguła niezatwierdzona

List do ministra

List do duchownych

List do kustoszów

Fragmenty innej redakcji Reguły niezatwierdzonej?

Fragmenty kodeksu Wo

Fragmenty Hugona z Digne

Fragmenty z Mem

Reguła zatwierdzona

List do św. Antoniego

List do całego Zakonu

List do rządców narodów

Pobożne przebywanie w pustelni

Sposób życia dla świętej Klary

Ostania wola napisana dla św. Klary

Testament

Słowa świętego napomnienia

List do wiernych – (recensio ampla)

List do wiernych – (recensio brevis)

Przypowieść o niewieście, którą w lesie pewien król uczynił brzemienną

Przemówienie na kapitule mat

Słudzy nieużyteczni

Testament ze Sieny

Egzegeza Ez 3,18

Posłuszeństwo doskonałe

Prawdziwa radość

„Nigdy nie byłem złodziejem”

Suplement

List do Hugolina z Ostii o kwestiach dotyczących życia Zakonu, ale również o przyjaźni i duchowości

List do ministra prowincjalnego i do braci we Francji

List do mieszkańców Bolonii o trzęsieniu ziemi w 1222

List do Klary i do sióstr o poście

List do Jakobiny z Settesoli

List do Klary z błogosławieństwem i uwolnieniem

Indeksy analityczne:

Indeks cytatów bliblijnych Stary Testament

Indeks cytatów liturgicznych

Indeks cytatów autorów Kościoła

Indeks tematyczny

Indeks nazw geograficznych

Indeks osobowy

Chronologia

Wykaz Skrótów

Pisma św. Franciszka z Asyżu

Dzieło zbiorowe pod red.: Roland Prejs OFMCap

Wydawnictwo Franciszkanów „Bratni Zew”

2009