Problematyka kierownictwa duchowego jest zagadnieniem interdyscyplinarnym. Obok spraw natury duchowej i moralnej podejmuje również konkretne problemy ludzkie. Stąd też w Sztuce kierownictwa duchowego Czytelnik otrzymuje bardzo szerokie spektrum tematów z zakresu teologii, historii duchowości, psychologii ogólnej i psychologii komunikacji, dzięki którym będzie mógł uczyć się integralnego spojrzenia na człowieka, na jego duchowe i ludzkie doświadczenia.
Osobom pełniącym posługę duchowych przewodników niniejsza książka może pomagać w doskonaleniu "sztuki" kierowania duszami. Penitentom zaś może uświadomić, jak mają korzystać z kierownictwa duchowego i czego po nim mogą się spodziewać. Tych zaś, którzy z różnych powodów nie korzystają jeszcze z duchowego przewodnictwa, lektura książki może pobudzić do otwierania się na ten szczególny rodzaj duchowej i ludzkiej pomocy.
Sztuka kierownictwa duchowego ma formę poradnika i jest skierowana nie tylko do środowiska kościelnego, ale także do psychologów, psychiatrów, terapeutów oraz innych osób zajmujących się konsultacją i doradztwem. Książka może pomagać im w odróżnieniu problemów natury psychologicznej i psychiatrycznej od problemów natury moralnej i duchowej.
Wprowadzenie
"A więc, skoro tobie, miła Filoteo, wybierającej się w świętą drogę pobożności, potrzeba dobrego przewodnika, nie ustawaj w prośbie do Boga, aby ci go dał wedle swojego Serca. A że ci go da - zaufaj. Choćby jak Tobiaszowi miał ci przysłać Anioła" (Św. Franciszek Salezy)
"Prawdziwy kierownik nigdy nie może otrząsnąć się z zadziwienia, jakie czuje w obecności osoby, nieśmiertelnej duszy, umiłowanej przez Chrystusa, obmytej w Jego Najcenniejszej Krwi i karmionej sakramentem Jego Miłości". (Thomas Merton)
Kierownictwo duchowe, rozumiane w sensie klasycznym, nie jest wyłącznie domeną księży, jednak w aktualnych warunkach duszpasterstwa w Polsce, gdzie wierni w sprawach wiary i moralności zwracają się najpierw do nich, kojarzy się ono przede wszystkim z posługą kapłańską. Duchowej pomocy ludzie oczekują najpierw od duszpasterzy. Stąd też księża oraz klerycy przygotowujący się do święceń winni dołożyć wszelkich starań, by stawać się dobrymi przewodnikami duchowymi dla osób, które Bóg stawia na ich drodze obecnie lub postawi w przyszłości.
1. Kierownictwo duchowe to jeden z najbardziej skutecznych sposobów dawania świadectwa wiary i prowadzenia ludzi do Pana. I choć wierni świeccy, szczególnie osoby zaangażowane w animację wspólnot kościelnych, mogą pełnić rolę kierowników duchowych, to jednak i one winny korzystać z pomocy i rozeznania kapłanów. Przewodnictwo duchowe proponowane przez świeckich dokonuje się zawsze w ramach Kościoła hierarchicznego i w zależności od kościelnej hierarchii.
Wytrawnymi kierownikami duchowymi winni jednak stawać się najpierw wychowawcy seminaryjni i zakonni - mistrzowie nowicjatu, ojcowie duchowni oraz osoby bezpośrednio odpowiedzialne za formację seminaryjną i zakonną. To od nich zależy, czy przyszli duszpasterze będą proponować wiernym posługę kierownictwa duchowego. Jeżeli w seminarium alumn zasmakuje owoców kierownictwa duchowego: wewnętrznej wolności, ducha prawdy, ojcowskiej akceptacji, zrozumienia i pokoju sumienia, sam zapragnie ofiarować taką posługę braciom i siostrom, do których Bóg go pośle. Dojrzały syn duchowy w sposób naturalny dorasta do duchowego ojcostwa.
Dokumenty formacyjne Stolicy Apostolskiej z naciskiem podkreślają, że kierownictwo duchowe jest jednym z najważniejszych narzędzi formacji do kapłaństwa. Bezpośrednie, szczere i pełne wiary korzystanie z posługi kierownictwa to zasadnicza szkoła stawania się duchowym przewodnikiem. Doświadczenie pokazuje, że im gorliwiej i chętniej my, kapłani, korzystamy z posługi kierownictwa duchowego, tym lepszymi przewodnikami stajemy się dla innych.
Drugim bardzo ważnym sposobem nabywania sztuki kierownictwa duchowego jest niewątpliwie zaangażowana lektura, która pozwala zinterpretować, usystematyzować i pogłębić, a niekiedy także i skorygować, osobiste doświadczenie bycia prowadzonym przez kierownika duchowego. Nie wszystkie bowiem metody, gesty, postawy i zachowania naszych kierowników duchowych, nawet jeżeli uważamy ich za niemal doskonałych i świętych, są godne naśladowania w naszej osobistej praktyce duszpasterskiej. Każdy kierownik winien wypracować własny styl kierownictwa związany z osobowością, powołaniem, naturalnymi talentami i darami oraz duchową wrażliwością. Osobiste doświadczenie duszpasterskie musi być rozeznane i konfrontowane z obiektywnym spojrzeniem. Tych zaś, którzy z różnych powodów nie korzystają jeszcze z kierownictwa duchowego, dobra lektura o kierownictwie duchowym może pobudzić do otwierania się na ten rodzaj posługi duszpasterskiej.
Z bezpośrednich licznych spotkań seminaryjnych, diecezjalnych i zakonnych wiem, jak wielu alumnów i młodych księży nosi w sobie głębokie pragnienie pomagania ludziom poprzez kierownictwo duchowe w ramach posługi konfesjonału oraz poza nim. Szkoda jednak, że często fascynacja kierownictwem kończy się na płonnych marzeniach i nie przekuwa na konkretne działania: korzystanie z kierownictwa oraz zaangażowaną lekturę. Aby alumn czy młody kapłan mógł stawać się dobrym przewodnikiem na ścieżkach życia duchowego, winien najpierw sam podjąć ryzyko szczerych, głębokich rozmów z ojcem duchowym.
2. Problematyka kierownictwa duchowego to zagadnienie interdyscyplinarne. Obok problemów natury duchowej i moralnej podejmuje ono również wszystkie ważne problemy egzystencjalne i emocjonalne, z jakimi ludzie zgłaszają się do kierownika duchowego. Właśnie dlatego w książce Sztuka kierownictwa duchowego Czytelnik otrzymuje bardzo szerokie spektrum tematów z zakresu teologii, historii duchowości, psychologii ogólnej, psychologii komunikacji, kultury i wiedzy o świecie współczesnym, dzięki którym będzie mógł uczyć się integralnego spojrzenia na człowieka i jego doświadczenia - duchowe, moralne, ludzkie, eklezjalne i społeczne.
Ważnym wątkiem tematycznym niniejszej pracy jest spotkanie na gruncie kierownictwa duchowego teologii duchowości i psychologii. To niemal oczywiste, że kierownictwo duchowe nie zajmuje się bezpośrednio psychoterapią, nie posługuje się metodami psychologii, a w jego ramach nie stosuje się interpretacji wyłącznie psychologicznych. Indywidualna pomoc duchowa, jaką jest kierownictwo duchowe, ma na celu przede wszystkim rozeznanie działania Bożego w ludzkim życiu. Trzeba jednak dodać, że kierownik duchowy winien, choćby w ograniczonym zakresie, dobrze rozumieć problemy psychologiczne i psychiatryczne swoich penitentów, by w razie potrzeby odesłać ich do kompetentnych osób i instytucji. Traktowanie osób zranionych emocjonalnie czy tym bardziej psychicznie chorych jak osób zdrowych może stawać się źródłem konfliktów i głęboko ranić.
Podobnie jak Sztuka spowiadania oraz Sztuka bycia księdzem, które ukazały się nakładem Wydawnictwa WAM, również Sztuka kierownictwa duchowego ma formę poradnika. Tym razem jest on jednak skierowany już nie tylko do księży i środowisk kościelnych, ale także do środowisk poza-kościelnych: psychologów, psychiatrów, psychoanalityków, psychoterapeutów, doradców rodzinnych. Wszystkim, którzy w sposób profesjonalny zajmują się pomaganiem w zakresie psychologicznym i psychiatrycznym, książka ta może pomagać w odróżnieniu problemów natury psychologicznej i psychiatrycznej od problemów natury moralnej i duchowej.
Ogólnie mówiąc, problemy natury religijnej i duchowej nie mogą być rozwiązywane jedynie metodami psychologicznymi czy psychiatrycznymi, a głębokich powikłań emocjonalnych i psychicznych nie da się leczyć, odwołując się tylko do motywacji religijnej i duchowej. Niniejszy Poradnik o kierownictwie pragnie więc pomóc duszpasterzom docenić trudną i odpowiedzialną pracę psychiatrów i psychoterapeutów, a psychiatrom i terapeutom - wymagającą i delikatną posługę duszpasterzy. Wszelkie przejawy wzajemnego lekceważenia siebie, jak i swojej pracy sprawiają, że cierpi na tym człowiek, który jest jednocześnie i pacjentem, i penitentem. W leczeniu konkretnej osoby nie da się przecież mechanicznie oddzielić tego, co emocjonalne i psychiczne, od tego, co duchowe i religijne. Oba te wymiary nakładają się na siebie.
3. Do drugiego wydania Sztuki kierownictwa duchowego zostało zamówionych kilka nowych artykułów. Jednym z ważniejszych nowych tekstów jest druga część dokumentu Kongregacji do spraw Duchowieństwa zatytułowanego Kapłan - szafarz Miłosierdzia Bożego. Pomoce dla spowiedników i kierowników duchowych, w całości poświęcona kierownictwu duchowemu. Chcemy przybliżyć Czytelnikowi ten cenny dar Stolicy Apostolskiej, który przekazuje nam mądrość i doświadczenie duszpasterskie całego Kościoła powszechnego odnoszące się do kierownictwa duchowego. Wszyscy, którzy dzisiaj mówią i piszą o kierownictwie duchowym, nie mogą tego dokumentu pominąć.
Do drugiego wydania Sztuki kierownictwa duchowego Słowo wstępne napisał kard. Stanisław Dziwisz. Po nim zamieszczamy także Słowo Biskupa autorstwa Wiktora Skworca, obecnie arcybiskupa katowickiego, napisane do pierwszego wydania. Bibliografia, tak krajowa, jak i zagraniczna, zamieszczona w niniejszym drugim wydaniu, została uaktualniona.
4. Jest rzeczą oczywistą, że praca zbiorowa zawierająca artykuły ponad pięćdziesięciu Autorów, krajowych i zagranicznych, pisanych w ciągu blisko dwudziestu lat i posiadających z konieczności różne doświadczenie ludzkie, duchowe i duszpasterskie, będzie prezentować nieco zróżnicowane punkty widzenia, które mogą niekiedy wydać się Czytelnikowi mało spójne. Redagując książkę, nie próbowaliśmy bynajmniej eliminować istniejącej pomiędzy Autorami odmienności spojrzeń. Zresztą samo pojęcie kierownictwa duchowego, jak też jego praktyka zależą w znacznym stopniu od szkoły duchowości, w ramach której kierownictwo jest prowadzone, oraz od indywidualnych cech i osobowości kierownika duchowego.
Na gruncie duchowości chrześcijańskiej od wieków toczy się ostry spór o zakres ludzkiego zaangażowania i wolności oraz działania łaski i zaufania Bogu. Spór ten ujawnia się także na polu kierownictwa duchowego. Stąd też z jednej strony mamy do czynienia z prądami, które w ludzkim działaniu podkreślają przede wszystkim osobistą wolność oraz samodzielnie podejmowane decyzje i wybory, z drugiej zaś z takimi, które kładą nacisk na zaufanie, posłuszeństwo, rezygnację z wolności i poddanie się duchowemu przewodnikowi, przez którego Bóg prowadzi człowieka. Dyskusji na temat, co w kierownictwie ważniejsze: wolność czy posłuszeństwo, działanie czy zaufanie, aktywność czy pasywność - nie da się zamknąć, ponieważ oba czynniki należą do istoty ludzkiego doświadczenia.
Metoda kierownictwa duchowego proponowanego przez konkretne osoby, duchowne i świeckie, w znacznym stopniu będzie zależeć od indywidualnych zdolności kierownika. Stąd też styl dialogu, podpowiedzi i rad udzielanych w ramach kierownictwa będzie uzależniony od jego osobistej wrażliwości duchowej, charakteru, talentów psychologicznych, historii życia, a nade wszystko od głębi doświadczenia duchowego i osobistego charyzmatu. Nie może przecież prowadzić ludzi do Boga ten, kto najpierw sam nie szuka Go z całym zaangażowaniem, szczerością i ofiarnością. Praktyka pokazuje, że to nie tylko kierownicy prowadzą penitentów do Boga, ale i penitenci pomagają swoim kierownikom duchowym odkrywać Boga i dążyć do świętości. Wystarczy wspomnieć św. Klaudiusza de la Colombiere, który uświęcił się, posługując kierownictwem duchowym św. Małgorzacie Alacoque, czy też bł. ks. Michała Sopoćkę, który zdobył szczyty świętości, będąc spowiednikiem i kierownikiem duchowym św. Faustyny Kowalskiej.
Książka Sztuka kierownictwa duchowego, choć ofiaruje bardzo bogaty materiał poświęcony kierownictwu duchowemu, nie daje ani też nie chce dawać gotowych rozwiązań problemów i trudności oraz odpowiedzi na pytania, na jakie napotykają zarówno kierownik duchowy, jak i osoby korzystające z jego posługi. Pragnie raczej być zachętą do osobistego intensywnego poszukiwania i rozeznania duchowego.
Niech mi wolno będzie podziękować wszystkim Autorom za ich życzliwą współpracę. Niech wspólny trud Autorów oraz Pracowników Wydawnictwa WAM owocuje większym otwarciem na kierownictwo duchowe w polskim Kościele. Pan Bóg pragnie bowiem, byśmy przez indywidualny duchowy dialog prowadzony w klimacie zaufania i szczerości pomagali sobie wzajemnie w szukaniu Jego obecności i w pełnieniu Jego najświętszej woli.
Alumnom zaś i młodym księżom, którzy sięgną po tę pozycję chciałbym życzyć, aby dane im było spotkać na swojej drodze prawdziwych mistrzów kierownictwa duchowego, dzięki którym mogliby poczuć się duchowymi synami. To dzięki nim w przyszłości mogą stać się duchowymi nauczycielami, przewodnikami i ojcami.
Niniejsze słowo zakończmy przywołaniem gorącego apelu Jana Pawła II skierowanego do wychowawców seminaryjnych i alumnów w sprawie praktyki kierownictwa duchowego: "Trzeba koniecznie odkryć na nowo wielką tradycję osobistego kierownictwa duchowego, które zawsze przynosiło liczne i cenne owoce w życiu Kościoła. W konkretnych przypadkach i przy spełnieniu ściśle określonych warunków może ono być wspomagane, ale nie zastępowane, przez pewne formy analizy czy pomocy psychologicznej. Trzeba zachęcać chłopców i młodzież, aby odkryli i cenili dar kierownictwa duchowego, aby go szukali i pełni ufności domagali się go od swoich wychowawców w wierze. Kapłani zaś, ze swej strony, winni jako pierwsi poświęcać czas i siły temu dziełu wychowania i pomocy duchowej; w przyszłości nigdy nie będą żałować, że pominęli lub odsunęli na dalszy plan wiele innych spraw, nawet pięknych i pożytecznych, aby dochować wierności swej posłudze współpracowników Ducha Świętego, którzy mają oświecać powołanych i być dla nich przewodnikami".
Kraków, 24 I 2013
We wspomnienie św. Franciszka Salezego, biskupa i doktora Kościoła
Józef Augustyn SJ
Do drugiego wydania Sztuki kierownictwa duchowego zostało zamówionych kilka nowych artykułów. Jednym z ważniejszych nowych tekstów jest druga część dokumentu Kongregacji do spraw Duchowieństwa zatytułowany Kapłan - szafarz Miłosierdzia Bożego. Pomoce dla spowiedników i kierowników duchowych, w całości poświęcona kierownictwu duchowemu. Chcemy przybliżyć Czytelnikowi ten cenny dar Stolicy Apostolskiej, który przekazuje nam mądrość i doświadczenie duszpasterskie całego Kościoła powszechnego odnoszące się do kierownictwa duchowego. Wszyscy, którzy dzisiaj mówią i piszą o kierownictwie duchowym, nie mogą tego dokumentu pominąć.
Do drugiego wydania napisał kard. Stanisław Dziwisz. Po nim zamieszczamy także Słowo Biskupa autorstwa Wiktora Skworca, obecnie arcybiskupa katowickiego, napisane do pierwszego wydania. Bibliografia, tak krajowa jak i zagraniczna, zamieszczona w niniejszym drugim wydaniu, została uaktualniona.
Skomentuj artykuł