W domu jak w szkole

Bill Gates, Thomas Edison, Theodore Roosevelt - te nazwiska padają jako przykłady. Dlaczego? Bo oni też nigdy nie chodzili do szkoły - uczyli się w domu. Byli homeschoolerami - tak bowiem dziś nazywani są zwolennicy edukacji domowej. W Stanach Zjednoczonych ta metoda ma miliony zwolenników. W Polsce także rośnie liczba rodziców, którzy dla swoich dzieci wybierają naukę w domu.

Amerykański prozaik i poeta John Updike powiedział kiedyś nie szczędząc ironii: "Ojcowie Założyciele zdecydowali w swej mądrości, że dzieci są nienaturalnym obciążeniem dla swoich rodziców. Zorganizowali więc więzienia nazywane szkołami, w których stosuje się tortury, nazywane edukacją".

Ci, którzy zabierają dzieci ze szkoły, nie mają tak drastycznej oceny tradycyjnego systemu edukacji. Nie mają także złudzeń. Nauczycielom brak czasu na indywidualne podejście do dzieci. A te ostatnie są przecież różne.

Rodziców o mdłości przyprawiają gigantyczne rozmiary podstaw programowych i podręczników, które narzucają dzieciom, co mają myśleć. Woleliby, żeby ich dzieci uczone były tak, by same zainteresowały się, zrozumiały i pokochały temat, a nie po prostu by zaliczyły kolejny egzamin.

W Stanach Zjednoczonych już ponad trzy i pół miliona rodzin zdecydowało się na system edukacji domowej. W Polsce ta liczba jest zdecydowanie skromniejsza. Szacuje się, że około stu dwudziestu rodziców zabrało dzieci ze szkoły i podjęło się zadania ich edukacji. Powody są różne. W USA decyzja często motywowana jest względami ideologicznymi. Rodzice chcą wychowywać dzieci zgodnie z wyznawanym systemem wartości, a szkoła im tego nie zapewnia.

Wśród polskich rodzin zdecydowanie częściej powodem stają się trudności, na jakie napotyka dziecko, a brak indywidulanego podejścia w szkole zmusza rodziców do szukania alternatywnego rozwiązania. Równie często rodzicami kieruje chęć stworzenia dziecku warunków, w których będzie miało szansę lepiej się rozwijać, zwłaszcza wtedy, gdy dziecko okazuje się zdolniejsze od rówieśników, a w 30-osobowej klasie nie ma miejsca i czasu na indywidualne traktowanie.

Dla 6-letniego Mateusza start szkolny okazał się trudny. - Nie zaklimatyzował się w zerówce, do szkoły chodził niechętnie - opowiada mama, Joanna Dzieciątko. - Jest wcześniakiem i nie odnalazł się wśród dzieci, ktore okazały się emocjonalnie bardziej dojrzałe. Widzieliśmy, że jest mu naprawdę trudno, więc zaczęliśmy razem z mężem szukać jakiegoś rozwiązania. Ktoś podsunął nam pomysł edukacji domowej.

Państwo Dzieciątko poznali ludzi, którzy sami uczyli swoje dzieci i postanowili spróbować. Dziś oboje są zwolennikami tej metody. Założyli stowarzyszenie, by móc mieć realny wpływ na kształt ustawy regulującej edukację domową. Z innymi rodzinami dzielą się doświadczeniami. Wzajemnie się wspierają.

W Polsce możliwość prowadzenia edukacji domowej istnieje od 1991 roku. Rodzic, który decyduje się zabrać dziecko ze szkoły, by samemu je uczyć, musi uzyskać na to zgodę dyrektora szkoły. Potem taki uczeń musi dwa razy w roku zdawać w szkole, do której jest zapisany, egzaminy z prawie wszystkich przedmiotów (poza wychowaniem fizycznym, muzyką, plastyką i pracami technicznymi). Na tej podstawie dostaje świadectwo.

Czy jednak edukacja dziecka w domu nie jest rodzajem klosza? Syn lub córka nie radzi sobie w szkole, oszczędzamy mu więc trudności i zabieramy do domu. Czy w ten sposób nie wyrządzamy mu większej krzywdy? Czy w przyszłości każda trudna sytuacja nie będzie go przerastać?

- A więc mit o społecznym nieprzystosowaniu - pani Joanna wzdycha. - To, jak moje dziecko poradzi sobie w przyszłości, zależy od tego, jak mocne będzie jego poczucie wartości i kręgosłup moralny. Rodzina jest najlepszym miejscem, by to wypracować. To bezpieczne środowisko, które nie naraża dziecka na odrzucenie i wyśmianie. Nie sądzę, by fałszywa szkolna rywalizacja pomogła mu odnaleźć się w świecie.

Uczenie w domu nie oznacza, że jest łatwiej, że rodzice rezygnują z mierzenia się z trudnymi zadaniami. - Dziecko uczące się w domu tak samo jak inne dzieci stawia czoło trudnym sytuacjom i zadaniom. My ich w żaden sposób nie eliminujemy, poprzeczka ustawiona jest wysoko. Dziecko zdobywa wiedzę, ale też sprawności w relacjach, choćby z rodzeństwem, a to przecież czasem trudniejsze niż z kolegami w szkole - podkreśla mama Mateusza.

Na spotkania stowarzyszenia przyjeżdżają rodziny z całej Polski. - Nie zauważyłam eskalacji nieumiejętności i dziwactw, gdy dzieci bawią się razem - śmieje się. - Wręcz przeciwnie. Opiekunowie, których wynajęliśmy do opieki nad dziećmi w czasie, gdy rodzice uczestniczyli w spotkaniach, byli zaskoczeni ich samodzielnością, pomysłowością i niewielką ilością konfliktów, które między nimi wybuchały. To chyba o czymś jednak świadczy?

Z mitem o braku socjalizacji równie łatwo rozprawia się Marek Budajczak, pedagog i wykładowca akademicki. - Funkcjonuje takie wyobrażenie, że dzieci edukowane w domu są odizolowane od rówieśników, zamknięte w czterech ścianach, wręcz przykute do ściany - śmieje się. - Nic bardziej mylnego. Rodzice, ucząc samodzielnie swoje dzieci, mają szansę robić to w sposób bardziej twórczy niż niejedna szkoła. Korzystają z oferty muzeów, bibliotek, spotykają ciekawych ludzi, dzięki czemu ich dzieci są bardziej aktywne, niż te, które ze szkolnej ławki przesiadają się na kanapę przed telewizorem. Nie można też zapominać, że przecież dzieci bywają różne. W szkole nietrudno dostrzec nieśmiałe czy wyobcowane dzieci. To często sprawa charakteru i szkoła niewiele zmienia w tej kwestii - dodaje Budajczyk.

Dobre efekty edukacji domowej potwierdzają amerykańskie badania: w standaryzowanych testach homeschoolerzy w 30 proc. wypadają lepiej. Są też znacznie chętniej przyjmowani na uczelnie wyższe, bo są zazwyczaj lepiej przygotowani, bardziej samodzielni i bardziej aktywni społecznie.

Wspólnie przygotowywany posiłek jest dobrą okazją do nauki fizyki, a spacer po lesie doskonałym bodźcem do nauki biologii. To wszystko świetnie dopełnia tradycyjne metody nauczania - podkreślają domowi nauczyciele.

- Zajęcia w domu pozwalają na ogromną elastyczność i nieograniczoną kreatywność. Lekcje nie muszą trwać mechanicznie od dzwonka do dzwonka. Nie musimy marnować czasu na zagadnienie, z którym dziecko radzi sobie błyskawicznie. Za to zyskany czas możemy poświęcić na materiał, który jest trudniejszy. Efekt edukacji domowej może być równie dobry, jak w dobrej szkole. A zdarza sie nierzadko, że jest lepszy - dodaje Marek Budajczak.

Marek Budajczak dziś jest już ojcem dwójki dorosłych młodych ludzi. Gdy w 1995 roku razem z żoną rozpoczeli domową edukację dzieci, wraz z pewną rodziną na Śląsku byli jedynymi rodzicami w Polsce, którzy podjęli się tego zadania.

Byli traktowani jak odmieńcy i szaleńcy, którzy chcą skrzywdzić swoje dzieci. Przysporzyło im to wiele problemów i bolesnych doświadczeń. A oni po prostu chcieli spróbować, jak to jest. Nie kierowały nimi żadne negatywne doświadczenia czy motywacje.

- Edukacja domowa od samego początku była w Polsce kłopotliwa - tłumaczy Budajczak. - Reglamentowana jest przez urzędników, od których decyzji nie ma odwołania. Oni dyktują warunki, rodzice muszą się podporządkwoać. Szereg kwestii jest nieuregulowanych, co pozwala na nadużycia. A szkoła decyzję o zabraniu dziecka traktuje jak policzek, więc, gdy przychodzą egzaminy, robi wszystko, by rodziców zniechęcić.

Rodzice są rozdarci, nierzadko się wycofują. Zdarzają się dyrektorzy, którzy pomagają, wspierają rodziców, ale niestety większość darzy ich niechęcią i wolałaby pozbyć się "problemu".

Budajczak podaje przykład szkoły, w której egzaminowano dziewczynkę z V klasy. W przeciągu kilku zaledwie dni była zmuszona do odpowiadania na 460 pytań pisemnych i 120 pytań ustnych (podczas gdy dla egzaminów eksternistycznych ustalona jest zdecydowanie skromniejsza liczba pytań - 20-30 z każdego kolejnego przedmiotu). Zdaniem Budajczaka, to jawna dyskryminacja, bo żadne polskie dziecko nie zdaje takich egzaminów, a przecież prawo powinno obowiązywać wszystkich.

Takie działania są motywowane nieufnością, są formą kary. Pytanie tylko, za co? Za to, że ktoś chce wziąć na siebie odpowiedzialność za wykształcenie własnych dzieci.

Budajczak: - Dzieci mają prawo do edukacji, a rodzice z kolei mają obowiązek im dostęp do edukacji zapewnić. Ale to nie oznacza, że muszą posyłać dziecko do szkoły.

- Ja nie twierdzę, że edukacja domowa jest lepsza od szkolnej. Chciałbym tylko, żeby w demokratycznym państwie każdy obywatel miał prawo wybrać, w jaki sposób chce kształcić swoje dzieci - tłumaczy. - A jeśli dzieci muszą być poddawane egzaminom, niech ministerstwo stworzy klarowne przepisy, jak te egzaminy mają wyglądać.

Budajczakowie są jedyną polską rodziną, która przeszłą całą drogę edukacji domowej. - Zaczynając, nie mieliśmy planów, by całą edukację dzieci kontynuować w domu. Niestety w miarę rozwijania się sporu z urzędnikami, zostaliśmy do tego zmuszeni - relacjonuje.

Droga nie była łatwa. - Nasze dzieci nie podchodziły do egzaminów sprawdzających, po tym, gdy władze ustaliły, naszym zdaniem, krzywdzące i niesprawiedliwe warunki, w związku z czym w świetle polskiego prawa, nasze dzieci nie mają nawet wykształcenia podstawowego. Zdały natomiast egzaminy amerykańskie (SAT) umożliwiające podjęcie studiów na uczelniach wyższych. Niestety nie w Polsce - o nostryfikację wyników tych egzaminów w kraju starają się dziś Budajczakowie.

Po latach długich sporów sądowych, została im przyznana racja, a szereg decyzji urzędników oświatowych zostało uznanych za wykroczenia. - Gorzka to jednak satysfakcja po tylu latach bojów i szykan. Ale niczego nie żałujemy - mówią dziś.

Ale odkąd wprowadzono zmiany do ustawy o oświacie znoszące rejonizację, rodzice mają możliwość zapisania dziecka do szkoły, w której dyrektor wspiera rodziców wybierających edukację domową, a nie zniechęca. - Proszę mi wierzyć, to naprawdę ułatwia życie - mówi Dzieciątko.

Amerykański zestaw "zrób to sam"

- Rodzice dostają zestaw "zrób to sam" - śmieje się John Hofland, profesor uniwersytetu, którego córki przez kilka lat uczyły się w domu. - To opracowany perfekcyjnie zestaw, łącznie z ołówkiem i gumką. Rodzice nie są osamotnieni.

Mieli obawy, że dzieci nabiorą złych nawyków, albo że oni nie zdołają im właściwie zorganizować nauki. Doświadczenie okazało się jednak na tyle ciekawe i owocne, że po powrocie do Stanów jeszcze przez jakiś czas kontynuowali edukację domową. Nie mają jednak złudzeń, że nie jest to metoda dla każdego.

Nie mają jednak wątpliwości, że to dobra metoda. John jest wykładowcą akademickim i, jak twierdzi, na uczelniach amerykańskich homeschoolerzy wyróżniają się samodzielnością i kreatywnością, a to coś, co niezwykle cenią pracownicy uniwersytetów. Obserwował też postępy własnych córek. - Po powrocie do szkoły, okazało się, że na tle innych uczniów są świetne - dodaje.

Każda rodzina jest inna, więc i homeschooling posiada dziesiątki "odmian". Choć to właściwie zwrot ku "starym" metodom, jak kształcenie dzieci z pomocą guwernera. Nie jest to metoda tania. Decyzja o podjęciu się zadania edukacji domowej wiąże się z rezygnacją jednego z rodziców z pracy zawodowej, a to nierzadko oznacza, że rodzinę czekają wyrzeczenia. - To nie jest łatwe zadanie, ale dla ludzi, którzy uczą swoje dzieci w domu najważniejsze jest, że odnajdują w tym radość - podkreśla Budajczak.

Państwo Dzieciątko przyznają, że nie wiedzą jeszcze, czy będą kontynuować edukację Mateusza w domu: - Na razie jest to dla niego dobre rozwiązanie, ale nie wykluczamy, że w którymś momencie zdecydujemy się na powrót do szkoły. Czas pokaże.

W czym tkwi największa wartość homeschoolingu? Jak mówią rodzice, dziecko nie tylko otrzymuje solidną dawkę wiedzy. Przede wszystkim buduje silne i trwałe relacje z rodzicami. Doświadczenie rodzin praktykujących edukację domową pokazuje, że dzieci zupełnie inaczej przechodzą przez fazę nastoletniego buntu - jest albo bardzo słaby, albo go nie ma w ogóle. Dzieci mają po prostu świetne relacje z rodzicami.

- Bo nasza wspólna praca w domu, to przede wszystkim dzielenie się pasjami - wyjaśnia Dzieciątko. - Rodzina wykorzystuje potencjał każdego z rodziców. Dzielimy się tym, co kochamy i co nas interesuje. Bez pośpiechu i niepotrzebnego napięcia możemy zatrzymać się nad tym, co dziecko najbardziej zaintrygowało. Mamy czas, by odpowiadać na pytania dzieci, które rodzą się na gorąco, a to naprawdę owocuje.