25-rocznica ustaw wyznaniowych z 1989 r.

Rok 1989 stanowi niekwestionowany przełom w relacjach państwo - Kościół katolicki, przede wszystkim ze względu na uchwalenie 17 maja 1989 r. przez Sejm IX kadencji trzech niezwykle doniosłych dla stosunków wyznaniowych ustaw, które określane są przez doktrynę "ustawami wyznaniowymi" lub "ustawami majowymi".- pisze w komentarzu dla KAI dr hab. Piotr Sobczyk, wykładowca w Katedrze Prawa Wyznaniowego i Konkordatowego Wydziału Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. W sobotę przypada 25-rocznica przyjęcia tych aktów prawnych.

Były to: ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz nieobowiązująca już ustawa o ubezpieczeniu społecznym duchownych.

Do rozpoczęcia prac nad zmianami w stosunkach wyznaniowych w państwie przyczyniło się przede wszystkim osłabienie władzy państwowej, która po strajkach sierpniowych 1980 r. przystąpiła na nowo do rozmów z Kościołem, uznając w nim partnera i pośrednika między władzą i opozycją.

Negocjacje na linii państwo-Kościół rozpoczęły się we wrześniu 1980 roku wraz ze wznowieniem prac Komisji Wspólnej, która w styczniu 1981 r. powołała specjalny Zespół Roboczy do Spraw Legislacyjnych, składający się z przedstawicieli rządu i Episkopatu, który miał za zadanie przygotować projekt konwencji między Stolicą Apostolską i Polską Rzecząpospolitą Ludową oraz ustawy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego. Dualizm form w regulacji ówczesnych stosunków państwo - Kościół katolicki wynikał z przyjęcia propozycji Konferencji Episkopatu Polski (skonsultowanej uprzednio ze Stolicą Apostolską), iż regulacja powinna dokonać się na dwóch płaszczyznach, z których pierwszą miały tworzyć relacje międzynarodowe (Stolica Apostolska - rząd), drugą natomiast krajowe (Konferencja Episkopatu Polski - rząd).

Pomimo stanu wojennego - latem 1983 r. - Zespół Redakcyjny przygotował projekt deklaracji zawierającej zasady, jakimi państwo i Kościół katolicki kierują się przy układaniu wzajemnych stosunków. Deklaracja miała poprzedzić ustawę, a oba akty miały zostać przyjęte na posiedzeniu Komisji Wspólnej 14 grudnia 1983 roku, co jednak nie nastąpiło na skutek zerwania rozmów przez stronę rządową. W wystąpieniu prof. Kazimierza Kąkola [m.in. kierownika Urzędu ds. Wyznań w latach 1974-1980 - KAI] zarzuciła ona projektowi zbyt duże uprzywilejowanie Kościoła katolickiego oraz opowiedziała się za utrzymaniem instytucji państwowych charakterystycznych dla modelu zwierzchnictwa państwa nad instytucjonalnymi podmiotami wyznaniowymi. Chociaż prawdziwe okoliczności nie zostały ujawnione, wydaje się, iż zarzucenie prac nad projektem ustawy i zarazem porozumieniem z Kościołem katolickim stanowiło element wewnętrznych rozgrywek w kierownictwie PZPR.

Do ponownego podjęcia rozmów między przedstawicielami Rządu i Kościoła katolickiego doszło w 1987 roku, po zakończeniu pielgrzymki Jana Pawła II do Polski. Jak słusznie zwrócił uwagę Andrzej Stelmachowski, po zakończeniu stanu wojennego, strona partyjno-rządowa podjęła starania, by uzyskać minimum poparcia społecznego poprzez normalizację stosunków państwo - Kościół. Bez wątpienia dobry klimat do wznowienia rozmów dwustronnych stworzyła także papieska pielgrzymka. Od lipca do października trwały intensywne prace nad zarzuconymi wcześniej dwoma projektami, podczas których na nowo próbowano określić materię umowy międzynarodowej i ustawy. Za przejaw woli doprowadzenia prac do końca uznać należy powołanie 17 października 1987 r. (lub 21 września) Zespołu Redakcyjnego, który miał ostatecznie wypracować tekst obu aktów. Mimo iż zakładano, że najpierw zostanie wypracowany tekst umowy międzynarodowej, to jednak jako pierwszy - 17 maja 1989 r. - został przygotowany projekt ustawy. Przyjęcie protokołu i parafowanie projektu ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej zaakceptowanego na posiedzeniu Komisji Wspólnej Przedstawicieli Rządu PRL i Episkopatu Polski nastąpiło 4 kwietnia 1989 r.

A zatem, przepisy wyznaniowe o stosunku państwa do Kościoła katolickiego wypracowane w toku długich i burzliwych negocjacji, podobnie jak dwa pozostałe akty wyznaniowe uchwalone 17 maja 1989 r. stworzyły, w oparciu o przepisy Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 lipca 1952 r. nowy system stosunków wyznaniowych w państwie. Podstawę tego systemu stanowił art. 82 o swobodzie wypełniania funkcji religijnych przez Kościół i inne związki wyznaniowe, oddzieleniu Kościoła od państwa oraz ustawowej regulacji zasad stosunku państwa do Kościoła. Ten ostatni z konstytucyjnych postulatów został zrealizowany, co warte podkreślenia, dopiero w 1989 roku, właśnie poprzez uchwalenie przez Sejm analizowanej ustawy.

Uchwalenie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego oraz pozostałych ustaw wyznaniowych trudno przecenić w okresie transformacji ustrojowej w latach 1989-1997. Nie należy przy tym zapominać, iż podstawę stosunków wyznaniowych w Polsce nadal tworzyły przepisy Konstytucji PRL, co zostało zresztą potwierdzone w preambułach ustaw wyznaniowych. O istotnej roli, jaką odegrały ustawy wyznaniowe z maja 1989 r., świadczą podstawowe założenia nowych regulacji zawarte w ich preambułach. Wśród nich należy wymienić wolę wykonywania postanowień Konstytucji z 22 lipca 1952 r., wypełnienie zobowiązań zawartych w umowach międzynarodowych, a także dobro osoby ludzkiej oraz potrzebę współdziałania wszystkich obywateli dla rozwoju kraju, dla bezpieczeństwa narodu i państwa polskiego.

Należy zaznaczyć, iż ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego ma w stosunku do ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania charakter szczegółowy, czy też - inaczej mówiąc - indywidualny, gdyż reguluje sytuację prawną konkretnego związku wyznaniowego, jakim jest Kościół katolicki. Taki charakter przesądził o tym, że nie sformułowano w niej ogólnych zasad relacji państwo - Kościół, które są zawarte w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, a jedynie stosunkowo wyczerpującą konkretyzację i uszczegółowienie uprawnień wypływających ze swobody wypełniania przez Kościoły i inne związki wyznaniowe (w tym przypadku Kościół katolicki) funkcji religijnych. Zgodnie z treścią art. 3 ustawa określa zasady stosunku państwa do Kościoła, w tym jego sytuację prawną i majątkową. Jednocześnie ustawodawca postanowił, iż "w sprawach odnoszących się do Kościoła, nie uregulowanych niniejszą ustawą, stosuje się powszechnie obowiązujące przepisy prawa, o ile nie są one sprzeczne z wynikającymi z niej zasadami".

Poza dosyć powszechnie akcentowanym przez doktrynę znaczeniem ustawy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego oraz pozostałych ustaw majowych dla stworzenia nowego, czy też - w kontekście prac nad nową ustawą zasadniczą - przejściowego modelu stosunków wyznaniowych w państwie, nie sposób nie podkreślić trybu procedowania na nimi.

Treść ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego została wypracowana w ciągu trwających kilka lat (z długimi przerwami) negocjacji między stroną partyjno-rządową a przedstawicielami Kościoła katolickiego. Niemniej jednak, także na etapie prac legislacyjnych w Sejmie, podkomisja działająca w ramach Komisji Nadzwyczajnej do rozpatrzenia trzech projektów ustaw wyznaniowych, konsultowała liczne poprawki redakcyjno-stylistyczne z przedstawicielami Kościoła katolickiego i nanosiła je w tekście ustawy za ich aprobatą. Co więcej, podczas debaty końcowej nad projektami ustaw poseł Kazimierz Barcikowski, przewodniczący Komisji Nadzwyczajnej, podkreślił aktywny udział przedstawicieli Kościołów i innych związków wyznaniowych w pracach nad projektami ustaw oraz akceptację wszystkich poprawek zgłoszonych w Komisji Nadzwyczajnej i podkomisjach.

Daje to zatem podstawy do uznania tego aktu prawnego za pierwszy uchwalony w trybie konsensualnego kształtowania relacji państwo - Kościół katolicki. Władza ludowa, niezależnie od pobudek politycznych, jakie nią kierowały, podjęła dialog z Kościołem katolickim, czego jeden z efektów stanowiło uchwalenie ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Dlatego też tryb uchwalenia ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego jest kolejnym argumentem potwierdzającym tezę o konieczności konsensualnego kształtowania treści ustaw, o których mowa w art. 25 ust. 4 in fine Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.

Dr hab. Paweł Sobczyk

---

Dr hab. Piotr Sobczyk, wykładowca na Katedrze Prawa Wyznaniowego i Konkordatowego Wydziału Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Organizator wielu sympozjów i konferencji poświęconych problemom prawa wyznaniowego oraz autor wielu publikacji na ten temat. Był m.in. współautorem (razem z ks. prof. Piotrem Staniszem z KUL) opinii prawnej dotyczącej konsekwencji wejścia w życie Traktatu z Lizbony dla polskiego prawa wyznaniowego oraz autorem m.in. opinii w sprawie krzyża w sali obrad Sejmu RP czy zmiany sposobu finansowania ubezpieczenia społecznego osób duchownych. Jest członkiem Stowarzyszenia Kanonistów Polskich i Polskiego Stowarzyszenia Prawa Konstytucyjnego oraz członkiem-założycielem Polskiego Towarzystwa Prawa Wyznaniowego. Od 2011 r. jest ekspertem Komisji Wspólnej Przedstawicieli Rządu i Episkopatu Polski.