"Teologa bez wiary nie ma" - wywiad

Na przełomie listopada i grudnia obradowała w Watykanie Międzynarodowa Komisja Teologiczna. Jednym z uczestników był ks. prof. Jerzy Szymik z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, który jest stałym członkiem tejże komisji. O teologach i teologii oraz o tematach podejmowanych przez MKT odpowiada on w rozmowie z ks. Tadeuszem Cieślakiem SJ.

Ks. prof. J. Szymik: Pierwszy temat - zresztą realizowany od wielu lat i bardzo ciekawy, ale jak się okazało też bardzo trudny - dotyczy teologii, a właściwie jej statusu, jej sytuacji dzisiaj. Jest to próby odpowiedzi na pytania: Jaka ma być i jaka jest teologia? Dla kogo ma być? Jakim językiem ma mówić i czym? etc.

Drugi temat, to nauka społeczna Kościoła. Projekt, który jest jeszcze w zalążku. On jest właściwie najmniej rozpracowany.

Natomiast temat trzeci, który znajduje się w stadium pośrednim, dotyczy monoteizmu dzisiaj. Jest to właściwie próba odpowiedzi na pytanie: Jaka jest przyszłość monoteizmu? Co mają wspólnego monoteizmy: żydowski, muzułmański i chrześcijański? Na czym polegają różnice między nimi? Czy istnieje jakiś wspólny front? Jak odpierać ataki, które się mnożą, a dotyczą oskarżeń monoteizmu o przemoc w świecie?

- Który z tych tematów jest najtrudniejszy, który z nich wymaga najwięcej wysiłku?

Ks. prof. J. Szymik: Trudno ostatecznie powiedzieć, dlatego że pojawiły się one na naszych obradach, w pracach naszej komisji w różnym czasie. Temat związany z teologią pojawił się w październiku 2004 r. i szczęśliwie kończymy właściwie prace nad nim, pozytywnie przegłosowując jego konkluzje. Oczywiście to nie jest koniec sprawy. Cały ten dokument trafi do Kongregacji Nauki Wiary, do Papieża i dopiero wtedy wejdzie w życie, tzn. wtedy będzie oficjalnie podpisany. Natomiast wydaje mi się, że jako temat trudny zapowiada się ten dotyczący Nauki Społecznej Kościoła. Być może dlatego, że nasze kompetencje są jednak bardziej teologiczne niż społeczne. Tutaj zaczynamy się poruszać w pewnej przestrzeni interdyscyplinarnej, gdzie prawdopodobnie będziemy potrzebowali pomocy specjalistów.

- W czasie tych paru lat obrad Międzynarodowej Komisji Teologicznej była mowa o roli teologii, o jej metodzie, o jej jakby miejscu w Kościele. Kim zatem jest teolog dzisiaj? "Uczonym w Piśmie"? Jakimś wyniosłym myślicielem, który ma niewiele wspólnego z rzeczywistością? Czasem są takie zarzuty wobec teologii dzisiaj...

Ks. prof. J. Szymik: Teolog jest, jak myślę, przede wszystkim chrześcijaninem. Kimś, kogo "porwał" Chrystus. Idzie on za Nim, natomiast istnieje jedynie specyfikacja tej drogi, tego powołania par excellence chrześcijańskiego. Jest to powołanie polegające na interpretowaniu, wyjaśnianiu, na rozumowym pogłębianiu objawienia, które zostało w wierze przyjęte. Nie mam pełnej jasności, czy stwierdziłem to wystarczająco wyraźnie, ale chcę powiedzieć - teraz to podsumuję - że teolog nie jest religioznawcą. Praca jego rozumu nie ogranicza się wyłącznie do intelektualnego wysiłku. Teologa bez wiary nie ma - to chcę przede wszystkim powiedzieć. Teologia jest tą dyscypliną, wśród innych sióstr-nauk, która w swoim niezbędniku, w "woreczku poznawczym", oprócz rozumu musi koniecznie zawierać wiarę.

- Jaki jest stosunek teologa do hierarchii? Czym się różni np. teolog od biskupa, również teologa?

Ks. prof. J. Szymik: Zdarzają się biskupi-teologowie i teologowie-biskupi. Ta różnica prawdopodobnie nie jest ostra, jeżeli w jednej osobie jest możliwe łączenie tych dwóch funkcji, powołań, służb w Kościele. Teologia "żyje" w środowisku Kościoła, dlatego, że potrzebuje, jak powiedziałem, wiary do pełni swojego instrumentarium poznawczego. Kościół nie jest dla teologii przeszkodą, ale "tym, czym woda dla ryby". Urząd Nauczycielski Kościoła, biskupi, nie są ograniczeniem, ale przestrzenią, która umożliwia teologii być sobą. Oczywiście ja nie jestem żadnym tutaj "naiwnym typem" i nie chcę głosić jakichś banialuk. Rzecz się dzieje na ziemi, w środowisku dotkniętym przez grzech pierworodny. Tak po stronie teleologów, jak po stronie biskupów zdarzają się grzechy, błędy, uchybienia etc. Historia chrześcijaństwa liczy 20 wieków i nie zawsze są to plamy jasne. Natomiast generalnie konieczna jest właśnie ta perspektywa spojrzenia, ten sposób widzenia: że teologia i Kościół, teolog i biskup, Urząd Nauczycielski Kościoła i odważne badania teologiczne. One są sprzymierzone i chodzi im o to samo, a nie są rywalami - to bardzo ważna perspektywa.

Ks. prof. J. Szymik: Ja bym się ostatecznie mediami nie przejmował w tak spokojnej rozmowie jak nasza, mimo że jest ona oczywiście rozmową medialną, przy pomocy znakomitego medium, jakim jest radio. Ja rozumiem, często w mediach dominuje taka gorączkowość, trochę wymuszona przez tempo współczesnego życia. W tym tempie nie zawsze jest czas na spokojną refleksję i ja tutaj jestem jak najdalszy od potępiania, tak dziennikarzy, jak powiedzmy pewnych tendencji w mediach. Ja je rozumiem, natomiast uważam, że trzeba też je tonować i pamiętać, że media ostatecznie nie mają ostatniego zdania na temat tej rzeczywistości, jaką jest teologia.

Użył ksiądz słowa "sprzedawać". To też zależy jak się je rozumie, bo jeżeli się je rozumie negatywnie, to teologia na pewno nie jest na sprzedaż, nie da się nią kupczyć. Jeżeli używamy potocznie tego słowa, że ona się "sprzedaje" w znaczeniu, że się rozdaje, że jest do wzięcia, jakby na areopagach współczesnego świata, to jak najbardziej. Powiem tak, żeby to było w miarę proste a obrazowe: teologia zajmuje pewną przestrzeń interdyscyplinarną pomiędzy światem uniwersytetu, czyli światem zbioru sióstr-nauk, a światem Kościoła. Teologia należy pełnoprawnie tak do jednego, jak do drugiego. Jednocześnie w świecie sióstr-nauk reprezentuje Kościół w tym znaczeniu, że reprezentuje pewien nie tylko rozumowy świat poznania. Przypomina siostrom-naukom, że rozum to nie wszystko, że istnieją pewne ważne, i to absolutnie nie magiczne czy irracjonalne, ale pozarozumowe źródła poznania. I że one są istotne dla całego spektrum poznawania rzeczywistości, jakim dysponuje człowiek. Natomiast w świecie Kościoła teologia reprezentuje świat rozumu i przypomina światu wiary, że Bóg nie stworzył rozumu tylko po to, żeby poznawał głębię oceanu, czy życie na Marsie. Rozum jest również po to, żeby pogłębiać poznanie Boga i tu rola teologii jest absolutnie niezbywalna.

Oczywiście ktoś może jej zarzucić, że stoi w rozkroku. Ale ten rozkrok jest nie tylko zbawienny dla samej teologii, ale również dla obydwu tych światów, w których ona funkcjonuje: Kościoła, świata wiary i świata rozumu. Teologia jest takim łącznikiem i z tej syntezy ona sama żyje. Bez wiary staje się ona religioznawstwem. Bez rozumu staje się magią. Tylko wtedy, kiedy w niej się dokonuje owa poznawczo życiodajna współpraca rozumu i wiary, teologia jest sobą i ma coś do dania uniwersytetowi i Kościołowi.

- Jaka jest w takim razie rola Międzynarodowej Komisji Teologicznej i opracowywanych przez nią dokumentów?

Ks. prof. J. Szymik: Źródła naszych dokumentów są jakby podwójne. Tzn. z jednej strony są to propozycje Papieża, czy Kongregacji Nauki Wiary w stosunku do Komisji Teologicznej, żeby jakiś temat zgłębiła, opracowała, przygotowała etc. Z drugiej strony są to pomysły samych teologów współtworzących tę komisję. W taki sposób przez całe lata rodziły się tematy, zagadnienia, dokumenty. Właściwie, tak jak to rozumiem, po dobrych kilku latach pracy w komisji chodzi o to, by zgromadzenie teologów ze wszystkich kontynentów, z różnych kultur, o różnym koncie spojrzenia na współczesną rzeczywistość kościelną, dało, mówiąc najprościej, pewne światło kolegom czy koleżankom. To jest taka nasza podpowiedź, coś w rodzaju "bryku", zwrócenie uwagi na to, co w naszym przekonaniu (nie musimy mieć racji oczywiście) jest aktualnie ważne, konieczne, w jaką stronę mogłaby pójść nasza refleksja, rozwój dyscypliny itd.

- Czy pojawiają się już jakieś nowe propozycje, tematy?

Ks. prof. J. Szymik: Przed rokiem, kiedy decydowaliśmy się na jakiś kolejny nowy, świerzy temat, i kiedy zaczęliśmy się zajmować kwestią Nauki Społecznej Kościoła, wtedy głosowaliśmy, debatowaliśmy. Ostatecznie demokratyczne głosowanie zadecydowało o wyborze tematu "Nauka Społeczna Kościoła". Wtedy "łeb w łeb" z tym tematem szedł inny, który jak myślę, prędzej czy później się przebije i będzie realizowany w naszej komisji, być może już przez naszych następców. Chodzi mianowicie temat zła i cierpienia - oczywiście w kontekście chrześcijańskiej nadziei. Większość europejskich teologów chciała tego tematu. Naukę Społeczną Kościoła właściwie przegłosowali teologowie spoza Europy, zwłaszcza z Ameryki Południowej.

Ks. prof. J. Szymik: To nie tyle jest trudność dla nas, ile obiektywna trudność, z którą spotyka się monoteizm. W tym znaczeniu księdza opinia jest jak najbardziej słuszna. My teologowie w obrębie monoteizmu "czujemy się jak ryby w wodzie". Teologia w sensie najbardziej ścisłym, etymologicznym (Theo logos, theologia) jest nauką o Bogu. A zatem trudno o temat bardziej teologiczny niż monoteizm, niż nauka o jednym, jedynym Bogu. Natomiast dzisiaj, w czasach pewnego nawrotu neopogaństwa, kiedy politeizm przeżył czy przeżywa swój "come back", to właśnie monoteizm jest oskarżany: o przemoc, o politykierstwo, że pod sztandarem jednego Boga, jednej Prawdy uprawia się gwałt na tych, którzy pozwalają sobie na wierzenie, czy myślenie inaczej...

- … i że zawłaszcza się też intelektualnie ten obszar…

Ks. prof. J. Szymik: Tak! Najpierw intelektualnie, a potem i społecznie, etycznie i ostatecznie na drodze przemocy. I właśnie między innymi dlatego zrodził się ten pomysł Kongregacji Nauki Wiary (czytaj: Papieża), żebyśmy się zajęli tym tematem. Chodzi o oczyszczenie monoteizmu, o pokazanie, że największe braterstwo ludzi i to, co nazywamy "miłością i sprawiedliwością społeczną", ma swoje źródło w wierze w jednego Boga. Prawda właśnie służy idei non violence, a nie odwrotnie. O to się toczy spór we współczesnym świecie i w tym znaczeniu wpisujemy się w jego najbardziej gorący nurt.

- Czyżby naszemu światu zagrażało wielobóstwo?

Ks. prof. J. Szymik: Nawrót różnych teorii i praktyk neopogańskich jest faktem w świecie postmodernistycznym, czy też jak niektórzy twierdzą "post postmodernistycznym", post newage’owskim. To jest tendencja, która na różne sposoby się objawia w kulturze zachodniej i nie tylko, bo także w kulturze południowoamerykańskiej, oczywiście w kulturze afrykańskiej, także azjatyckiej. Monoteizm w naszym głębokim przekonaniu, a także w przekonaniu innych wielkich monoteistycznych religii (islamu, judaizmu), jest odpowiedzialny za prawdę w życiu wielkich kultur, w życiu ludzkości ostatecznie, w życiu każdego poszczególnego człowieka. Koniec końców, jedynie prawda - to słowa samego Jezusa - może nas wyzwolić: Poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli. Bóg jest jeden, świat jest z Boga… itd.

Zmaganie teologii chrześcijańskiej o przywrócenie blasku monoteizmowi, o oczyszczenie go z zarzutów, jest jakąś wielką batalią o przyszłość człowieka, o przyszłość świata, o przyszłość kultury. Jesteśmy głęboko przekonani, że to nie politeizm jest tolerancyjny, otwarty na globalizację, w naturalny sposób na wielość, że to są jedynie pozory. Tam gdzie królował w przeszłości politeizm, tam zawsze dokonywano ofiar z ludzi, tam zawsze ofiarą był ostatecznie człowiek. Taka też jest ewentualna przyszłość politeizmu: że będzie składał ofiary z ludzi. Obojętnie czy będziemy tutaj mówili o eutanazji, aborcji, czy jakichkolwiek innych formach anihilacji człowieka. O to się toczy ostatecznie bój, o coś więcej niż o ryt, niż o przewagę "mojej religii nad twoją", ale o przyszłość ludzkości. Jesteśmy o tym przekonani jako chrześcijanie. Jeśli jest prawdą, że Bóg stworzył świat, że to wszystko wokół jest Jego, to sprawa naszej wiary nie ogranicza się do naszej własnej "zakrystii", ale dotyczy wszystkich i wszystkiego. Taka jest idea tego tematu, którym się zajmujemy - monoteizmu.

- Teraz jednak często mówi się o tym, że to raczej człowiek wypycha Boga, jakiegokolwiek Boga. Czyżby ateizm potrafił też mieć twarz takiego ukrytego politeizmu?

Ks. prof. J. Szymik: Jest to możliwe oczywiście, natomiast ja sądzę, że przede wszystkim sprawdza się tutaj zasada głoszona przez wielu religiologów, przez wielu mędrców funkcjonujących w tym krwiobiegu mądrości w różnych czasach ludzkości, w różnych jej epokach i sferach, mianowicie zasada mówiąca, że człowiek jest ze swej natury istotą religijną tzn. pokłonną, chce czcić źródło i cel swojego życia. A jeśli nie będzie tego czynił wobec prawdziwego Boga, to w to miejsce postawi byle co i... biada mu wtedy!

- …Choć może mieć to również bardzo racjonalne uzasadnienia...

Ks. prof. J. Szymik: Oczywiście i racjonalne, i pokupne, i że tak powiem opłacające się i bardzo nowoczesne etc. Jeśli człowiek nie klęczy przed Bogiem, to klęczy przed byle czym. Biblia, właściwie cały Stary Testament, a i poważna część Nowego Testamentu jest dokładnie na ten temat, tzn. co się dzieje z człowiekiem kiedy zamiast Boga wybiera bożki?

- Dzisiaj często mamy do czynienia właśnie z takim wybieraniem bożków. I niekoniecznie chodzi o przedmiot, ale często o metody. Stąd rozwija się w Kościele nauka społeczna, nauka o tym, jak czynić dobro, sprawiedliwość między ludźmi w układach większych, niż tylko relacja człowiek-człowiek, we wspólnocie, albo wielości wspólnot. I to jest następny temat, którym się zajmuje MKT, czyli Nauczanie Społeczne Kościoła. Czy nie istnieje obawa, że to nauczanie wkroczy za bardzo w świat doczesności i zapomni o źródłach, jakim jest właśnie nadprzyrodzoność, wiara, że stanie się w pewien sposób taką socjologią, czy politologią?

Ks. prof. J. Szymik: Ten temat Doktryny Społecznej Kościoła jest jeszcze absolutnie w powijakach. Tak się głęboko zastanawiamy nad tym, w jaką stronę pójść. Na pewno nie chcemy, nie powinniśmy i nie jesteśmy w stanie napisać czegoś w rodzaju encykliki. Nawiązuję tu oczywiście do zupełnie świeżej, sprzed dwóch lat, Caritas in veritate, wielkiej encykliki społecznej Benedykta XVI. Ponieważ ten punkt nauczania Kościoła z końca pierwszej dekady XXI w. został w tej encyklice genialnie uchwycony. Nas raczej - ale to jeszcze nie jest sprawa ostatecznie rozstrzygnięta - interesowałyby ogromnie praktyczne przełożenia tej myśli społecznej Kościoła dzisiaj, tzn. jakaś próba odpowiedzi na pytanie: Czy są możliwe takie ruchy odnowy współczesnego Kościoła, takie wspólnoty; niektóre z nich już działają (św. Idziego, inne związane z wolontariatem), które byłyby przełożeniem tej wielkiej chrześcijańskiej teorii na absolutny realizm początku XXI w. Mamy sporo ruchów, np. XIX-wiecznych zakonów, które jakoś wymierają. Dzieje się tak głównie dlatego, że prawdopodobnie skończyła się potrzeba ich charyzmatu. Zmieniła się w wielu wymiarach sytuacja społeczna: z industrialnej na postindustrialną etc. Jak to powinno wyglądać dzisiaj, żeby uchwycić ten społeczny, chrześcijański puls początku XXI w., doby kryzysu, doby globalizacji? To jest to pytanie, które będziemy się starali uczynić rdzeniem tego dokumentu. Oby nam Pan pozwolił go napisać.