Świadek Holocaustu i bohater ludzkości

Dziś przypada 15. rocznica śmierci Jana Karskiego, żołnierza, emisariusza i kuriera władz Polskiego Państwa Podziemnego, świadka Holocaustu, który przekazał na Zachód informacje na temat niemieckich zbrodni. Jan Karski był m. in. kawalerem Orderu Orła Białego, został pośmiertnie odznaczony przez Baracka Obamę amerykańskim Prezydenckim Medalem Wolności, a państwo Izrael przyznało mu tytuł Honorowego Obywatela.

Jan Kozielewski (Jan Karski to pseudonim) urodził się w 1914 roku w Łodzi. Wychował się w katolickiej rodzinie jako najmłodszy z ośmiorga rodzeństwa. Ukończył prawo i dyplomację na Uniwersytecie Lwowskim im. króla Jana Kazimierza oraz Wołyńską Szkołę Podchorążych Rezerwy. Tuż przed wybuchem II wojny światowej rozpoczął karierę dyplomatyczną w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

Po wkroczeniu Rosjan na wschodnie tereny Rzeczpospolitej, 17 września 1939 roku Jan Karski wraz z tysiącami polskich oficerów znalazł się w sowieckiej niewoli. Udało mu się zbiec do niemieckiej strefy okupacyjnej, dzięki czemu uniknął śmierci w Katyniu, gdzie trafiła większa część jego towarzyszy broni.

Jan Karski zaangażował się w działalność ruchu oporu i został kurierem Polskiego Państwa Podziemnego. Obdarzony fotograficzną pamięcią i władający kilkoma językami kilkukrotnie wyruszał z misją do polskiego rządu na uchodźstwie we Francji i Wielkiej Brytanii, przewożąc tajne instrukcje i rozkazy.

Przyczynił się do budowy struktur i funkcjonowania tej największej w okupowanej Europie organizacji polityczno-wojskowej. Podczas trzeciej misji został aresztowany i torturowany przez Gestapo, próbował popełnić samobójstwo. Podczas akcji ZWZ pod dowództwem podchorążego Zbigniewa Rysia został odbity ze szpitala w Nowym Sączu. Po uwolnieniu Karski działał w Biurze Propagandy i Informacji Komendy Głównej AK i był aktywnym uczestnikiem Frontu Odrodzenia Polski.

W ramach przygotowań do ostatniej i najważniejszej misji Karski dwukrotnie został wprowadzony na teren warszawskiego getta, by na własne oczy zobaczyć tragiczną sytuację Żydów. W przebraniu ukraińskiego żołnierza spędził również kilka godzin w obozie przejściowym w Izbicy, z którego transportowano Żydów do obozów zagłady w Sobiborze i Majdanku.

W 1942 roku Karski przekazał informacje o eksterminacji Żydów zachodnim sojusznikom. Osobiście dostarczył szczegółowe raporty i jako naoczny świadek apelował do Anthony’ego Edena, brytyjskiego Ministra Spraw Zagranicznych, przedstawicieli brytyjskich mediów i establishmentu o podjęcie działań mających na celu powstrzymania Holokaustu. W lipcu 1943 roku, w dwa miesiące po stłumieniu powstania w warszawskim getcie, Karski spotkał się w Białym Domu z Prezydentem Stanów Zjednoczonych, Franklinem Delano Rooseveltem. Prośba o interwencję aliantów pozostała bez echa.

Karski kontynuował propagowanie swoich raportów w Stanach Zjednoczonych, przedstawiał go politykom, duchownym, artystom i przedstawicielom mediów oraz przemysłu filmowego z Hollywood. Nauczył się go na pamięć i streścił w 18 minutach, tak aby nie "nudzić" słuchaczy. Nigdzie jednak nie znalazł zainteresowania tragedią narodu żydowskiego, głównie dlatego, że treść raportu uznawano za niewiarygodną lub jako propagandę polskiego rządu w Londynie.

Po wojnie Jan Karski pozostał w USA, nie mógł wracać do komunistycznej Polski. Po ukończeniu studiów i uzyskaniu doktoratu na Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie, przez czterdzieści lat wykładał stosunki międzynarodowe i teorię komunizmu w tamtejszej School of Foreign Service, kuźni amerykańskiej elity dyplomatycznej. W 1965 roku ożenił się z Polą Nireńską, polską Żydówką, wybitną tancerką i choreografką, która straciła część swojej rodziny podczas Holokaustu.

O swoich doświadczeniach Karski napisał książkę "Story of a Secret State", wydaną w 1944 roku w Stanach Zjednoczonych, gdzie stała się bestsellerem ze sprzedażą sięgającą 400 tys. egzemplarzy (w Polsce została wydana po raz pierwszy w 1999 r. pod tytułem "Tajne państwo", wznowiona w 2014 r.).

Dzięki jej sukcesowi Karski mógł opowiedzieć o działalności polskiego podziemia oraz o Holocauście w USA i Kanadzie. "Tajne państwo" przetłumaczono na wiele języków i wydano m.in. w Wielkiej Brytanii, Niemczech i w Hiszpanii.

Poza "Tajnym państwem" Karski napisał również książkę "Wielkie mocarstwa wobec Polski: 1919-1945 od Wersalu do Jałty" (w Polsce wydana w 2014 roku), która stanowiła analizę sytuacji międzynarodowej Polski przed i podczas II wojny światowej.

W 1982 roku jerozolimski Instytut Yad Vashem przyznał Karskiemu tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata, a w 1994 roku rząd Izraela oraz rodzinne miasto Łódź przyznały mu honorowe obywatelstwa. Karski był także doktorem honoris causa ośmiu uczelni ze Stanów Zjednoczonych i Polski. W 1995 roku Jan Karski otrzymał z rąk Prezydenta Lecha Wałęsy Order Orła Białego.

Jan Karski zmarł 13 lipca 2000 roku w Waszyngtonie i został pochowany na tamtejszym cmentarzu Mont Olive, u boku żony. W uroczystościach żałobnych uczestniczyli prezydenci USA i Polski: Bill Clinton oraz Aleksander Kwaśniewski.

29 maja 2012 roku Prezydent Barack Obama odznaczył go pośmiertnie Prezydenckim Medalem Wolności, najwyższym amerykańskim odznaczeniem cywilnym.

W ubiegłym roku, w setną rocznicę urodzin Jana Karskiego obchodzony był w całym kraju Rok Jana Karskiego. W ramach obchodów wznowione zostały jego książki, odbywały się konferencje naukowe i projekcje filmów poświęcone jego osobie.

5 czerwca 2014 r. w Warszawie w nowopowstałym Ogrodzie Sprawiedliwych odsłonięto kamień upamiętniający jego osobę i posadzono drzewo pamięci.

24 czerwca 2014 roku w Bazylice Archikatedralnej w Łodzi odsłonięto tablicę poświęconą osobie Jana Karskiego. W uroczystej mszy, której przewodniczył metropolita łódzki abp Marek Jędraszewski uczestniczyła rodzina Karskiego i przyjaciele, a także m.in. delegacja z łódzkiej szkoły jego imienia, naukowcy oraz prezydent Łodzi. 24 czerwca 2014 roku w Lublinie odbyła się międzynarodowa konferencja "Jan Karski. Misja Kompletna - Mission Accomplished". Imię Jana Karskiego nosi pięć szkół w Polsce. W pięciu miastach powstały pomniki-ławki Jana Karskiego. Znajdują się one w Nowym Jorku, Waszyngtonie, Łodzi, Tel Awiwie i Warszawie.

Osobę Jana Karskiego upamiętnia m. in. także tablica znajdująca się na ścianie gmachu Ministerstwa Obrony Narodowej, którą 18 grudnia 2014 r. poświęcił Biskup Polowy Józef Guzdek.