Wacław Oszajca SJ: gdyby nas piękniej kuszono...

Nie raz, dopuszczając się aż ludobójstwa, zabijaliśmy w ludziach to, czego nienawidziliśmy w sobie – przede wszystkim sumienie. Jeśli tak, to rozważając mękę i śmierć Pana Jezusa, tym uważniej przypatrujmy się, jak Jezus reaguje zwłaszcza na tych z ludzi, którzy wyrządzają Mu krzywdę.

Sumienność sumienia. O co chodzi w tym sformułowaniu, naj­trafniej wykłada wiersz Zbigniewa Herberta pt. Potęga smaku, dedykowany filozof, żołnierzowi AK i opozycjonistce, prof. Izy­dorze Dąmbskiej. Z tego też wiersza zaczerpnięto tytuł tego eseju. Poeta, opisując terror komunistyczny, którego on sam aż nadto doświadczył, mówi:

To wcale nie wymagało wielkiego charakteru

nasza odmowa niezgoda i upór

mieliśmy odrobinę koniecznej odwagi

lecz w gruncie rzeczy była to sprawa smaku

Tak smaku

w którym są włókna duszy i chrząstki sumienia

[…]

To wcale nie wymagało wielkiego charakteru

mieliśmy odrobinę niezbędnej odwagi

lecz w gruncie rzeczy była to sprawa smaku

Tak smaku

który każe wyjść skrzywić się wycedzić szyderstwo

choćby za to miał spaść bezcenny kapitel ciała

głowa[1].

Idąc za Herbertem, i parafrazując jego „potęgę smaku”, można pewnie powiedzieć, że sumienność jest smakiem sumienia, jego istotą. Po tym smaku poznajemy, jakie jest nasze nastawienie do rzeczywistości, i to on pozwala orientować się w gąszczu wydarzeń – smakować je. Sprawia, że nie dajemy się ograniczyć tylko do jed­nego sposobu poznawania rzeczywistości. Kiedy jednak sumienie z uporem wyjaławiamy, ono – wbrew naszej woli – znajduje spo­sób, żeby zaburzyć i zburzyć ten bezsmakowy tak zwany święty spokój. Do tego typu rewolucji dochodzi z różnych przyczyn i na różne sposoby. W wierszu Zbigniewa Herberta Brewiarz czytamy:

Panie,

wiem że dni moje są policzone

zostało ich niewiele

Tyle żebym jeszcze zdążył zebrać piasek

którym przykryją mi twarz

nie zdążę już

zadośćuczynić skrzywdzonym

ani przeprosić tych wszystkich

którym wyrządziłem zło

dlatego smutna jest moja dusza

życie moje

powinno zatoczyć koło

zamknąć się jak dobrze skomponowana sonata

a teraz widzę dokładnie

na moment przed kodą

porwane akordy

źle zestawione kolory i słowa

jazgot dysonans

języki chaosu

dlaczego

życie moje

nie było jak kręgi na wodzie

obudzonym w nieskończonych głębiach

początkiem który rośnie

układa się w słoje stopnie fałdy

by skonać spokojnie

u twoich nieodgadnionych kolan[2].

Spróbujmy więc przypatrzeć się sumienności sumienia kilku po­staci Nowego Testamentu, które odegrały znaczącą rolę w życiu społecznym, politycznym, kulturalnym i religijnym ówczesnego pokolenia i takąż samą odgrywają dzisiaj. Paweł Apostoł mówi, że Jezus „nas uzdolnił, byśmy byli sługami Nowego Przymierza, które nie opiera się już na literze, lecz na Duchu: litera bowiem zabija, a Duch ożywia” (2 Kor 3,6)[3].

Sumienny apostoł

W Ewangelii św. Jana czytamy, jak to „Maria wzięła funt pachną­cego i drogiego olejku nardowego, namaściła nim stopy Jezusa, po czym wytarła je własnymi włosami, a woń olejku napełniła cały dom. Wtedy odezwał się Judasz Iskariota, jeden z Jego uczniów, ten, który miał Go wydać: «Dlaczego nie sprzedano tego olejku za trzysta denarów, a pieniędzy nie rozdano ubogim?». Powiedział to jednak nie dlatego, że zależało mu na ubogich, lecz dlatego, że był złodziejem. Mając bowiem sakiewkę, zabierał wkładane do niej datki. Jezus więc rzekł do niego: «Zostaw ją w spokoju. Ona przechowała go na dzień mojego pogrzebu»” (J 12,3–7). Niebawem dzień ten nadejdzie i będzie czasem męki, śmierci i pogrzebu za­równo Mistrza, jak i Jego ucznia, co więcej – przyjaciela. Judasz Iskariota był przecież skarbnikiem Jezusa i Dwunastu, co wska­zuje, że Jezus i apostołowie darzyli go zaufaniem. Pieniędzy nie powierza się byle komu.

Po tym, co Judasz wyrządził Jezusowi, dla Kościoła, i nie tylko, stał się symbolem wszystkiego, co w człowieku najgorsze. Niektórzy z chrześcijan bez skrupułów umieszczą Judasza na samym dnie piekła, a swoich wrogów będą przezywać jego imieniem – judasze. Co gorsza, to piętno przylgnie do całego Izraela i będzie źródłem niepomiernych cierpień. Nie raz, dopuszczając się aż ludobójstwa, zabijaliśmy w ludziach to, czego nienawidziliśmy w sobie – przede wszystkim sumienie. Jeśli tak, to rozważając mękę i śmierć Pana Jezusa, tym uważniej przypatrujmy się, jak Jezus reaguje zwłasz­cza na tych z ludzi, którzy wyrządzają Mu krzywdę. Spróbujmy też porównać nasze reakcje na naszych wrogów z Jego reakcjami. Dla przykładu popatrzmy, jak Judasza widzi papież Franciszek.

Otóż Franciszek, nawiązując do przypowieści o dobrym paste­rzu i zaginionej owcy (por. Mt 18,12–14), nazywa Judasza bezprzy­kładną, zaginioną owcą. Człowiekiem rozgoryczonym, zawsze stojącym z boku, skrytym, nieznającym smaku bezinteresow­nej przyjaźni, nie wspominając o miłości. „Judasz – mówi pa­pież – nigdy nie był człowiekiem zadowolonym”. Nosił w duszy jakąś ciemność, która oddzielała go od innych. Był złodziejem, co w tym przypadku znaczy, że był człowiekiem o rozdwojonym sumieniu, gdyż prowadził podwójne życie. Przyjaciela i wroga jednocześnie. Jednak Franciszek nie potępia Judasza, przeciwnie, ze współczuciem mówi o nim: „Owca zagubiona, biedaczysko!”, „biedny Judasz”. Przypomina też, że Jezus w Ogrodzie Oliwnym, kiedy Judasz przyszedł, aby Go wydać, z czułością nazywa go przy­jacielem (por. Łk 26,50)[4].

Franciszek, nawiązując do przypowieści o dobrym paste­rzu i zaginionej owcy, nazywa Judasza bezprzy­kładną, zaginioną owcą.

Przy innej okazji Franciszek przypomniał księdza Primo Mazzo­lariego, który w jednym z kazań tak mówił o Judaszu: „Biedny Judasz […]. Jest jedną z najbardziej tajemniczych postaci w Męce Pańskiej. […] Proszę was o okazanie łaski naszemu biednemu bra­tu Judaszowi. Nie wstydźcie się, że jesteście z nim spokrewnieni. Ja osobiście nie wstydzę się, ponieważ wiem, jak wiele razy zdra­dziłem Pana. Nazywając go bratem, używamy języka Boga”[5]. Co więc papieżowi i prezbiterowi, starszym Kościoła, daje prawo do takiego traktowania Judasza. Na pewno nie podszyta pychą litość.

Ewangelista Mateusz pisze, że kiedy Judasz „dowiedział się, że ska­zano [Jezusa] na śmierć, poczuł wyrzuty sumienia i odniósł trzy­dzieści srebrników wyższym kapłanom oraz starszym. Powiedział: «Zgrzeszyłem, gdyż wydałem niewinnego». A oni mu odparli: «Co nas to obchodzi? To twoja sprawa». Wtedy rzucił pieniądze w stro­nę świątyni, odszedł stamtąd i powiesił się. A wyżsi kapłani wzięli srebrniki i powiedzieli: «Nie wolno ich wrzucać do skarbony, bo są zapłatą za krew». Po naradzie kupili za nie Pole Garncarza na cmentarz dla cudzoziemców. Dlatego miejsce to aż do dnia dzi­siejszego nazywa się Polem Krwi” (Mt 27,3–8).

Trochę inaczej historię Judasza opowiada w Dziejach Apostolskich Piotr Apostoł: „Przewodził on tym, którzy uwięzili Jezusa – mówi apostoł – chociaż należał do nas i miał udział w tym samym posłu­giwaniu. On to kupił kawałek ziemi za pieniądze nieuczciwie zdobyte. Spadł jednak głową na dół, rozpękł się i wypłynęły wszystkie jego wnętrzności. Dowiedzieli się o tym wszyscy mieszkańcy Je­ruzalem i dlatego tę ziemię nazwano w ich języku Hakeldamach, to znaczy: Ziemia Krwi” (Dz 1,16–19). Tych przeczących sobie opi­sów nie da się uzgodnić, ale też nie ma takiej potrzeby. W jednym i drugim opisie jedno jest wspólne – Judasz ginie w tragicznych okolicznościach.

Myśląc o Jezusie, Judaszu i o sobie, chcę wierzyć, że jego tragicz­na śmierć też niesie w sobie dobrą nowinę. Udowadnia, że nie da się żyć bez czułego sumienia, które w porę podpowie człowieko­wi, co warte, a co niewarte naszego trudu, poświęcenia i to aż do ofiary z życia. Przecież choćby podczas ostatniej, daj Boże, wojny zginęły miliony tych, którzy ją rozpoczęli. Nie wiem, ale słusz­nie można domniemywać, że jakaś część z nich była przekonana, iż postępuje słusznie, zgodnie z prawem, sumiennie wykonując rozkazy władz. Judasz najwyraźniej miał, słuszne według niego, powody, żeby z Jezusem postąpić tak, jak postąpił. A jednak to Judasz jest nadzieją dla tych, którzy borykają się z bezduszno­ścią swoją i bliźnich.

Ponad tą prawdą jest inna prawda: nikt z nich nie usprawiedliwiał siebie ani tym bardziej nie wybielał.

To prawda, Judasz wydał Jezusa, Piotr wyparł się, całkiem zresztą rozsądnie, bo kto sam włazi w ręce wroga, znajomości z Mistrzem. Prawdą jest, że w chwili śmierci wszyscy, z wyjątkiem Matki, kilku kobiet i ucznia, którego Jezus szczególnie kochał, opuścili Go, ale ponad tą prawdą jest inna prawda: nikt z nich nie usprawiedliwiał siebie ani tym bardziej nie wybielał. Wiedzieli, że wszystko jest w ręku Boga. Dlatego nie wydzierajmy Judasza z rąk i z serca Je­zusa oraz z serca Kościoła. On nie przestał być apostołem i swoją tragiczną śmiercią odsłania tajemnicę cierpienia i rozpaczy wie­lu, dla których ich sumienie nie jest głosem Boga, ale syczeniem potępiającego ich pradawnego węża. Stańmy przy nich. Cyprian Norwid mówi:

[Czy ten ptak kala gniazdo, co je kala...]

Czy ten ptak kala gniazdo, co je kala,

Czy ten, co mówić o tem nie pozwala?

Czy ten żył za mnie, co nie zna mej winy,

Czy on, co nawet zna onej przyczyny?

Jaka różnica między oskarżeniem.

Z-niesieniem, klątwą, albo przemienieniem? –

I jak te rzeczy do siebie się mają,

I czy sądzący, ucząc się jej, zna ją?

I czy sumienie może jąć się za nic,

Bez-organicznem będąc, bo bez granic.

Czymś, co, jak magnes odpycha lub styka?…

A cnoty-treść co? – galwanoplastyka?…

A jaw co wtedy będzie? – A praktyka

Czym?…

…Tu – odpowiedź – w pukaniu stolika!![6]

Sumienny kapłan

Jan Ewangelista relacjonuje: „Wyżsi kapłani oraz faryzeusze zwoła­li więc Wysoką Radę i zastanawiali się: «Co mamy robić? Człowiek ten [czyli Jezus] dokonuje wielu znaków. Jeśli Go tak pozostawi­my, wszyscy Mu uwierzą. Wtedy też wkroczą Rzymianie i znisz­czą zarówno naszą świątynię, jak i naród». Jeden z ich grona, Kaj­fasz, który w tym roku pełnił funkcję najwyższego kapłana, rzekł do nich: «Wy nic nie rozumiecie. Nie bierzecie także pod uwagę tego, że będzie korzystniej, jeśli jeden człowiek umrze za lud, niż gdyby miał zginąć cały naród»” (J 11,47–50).

Kajfasz wyszedł z należnej mu roli, jako że kapłan nie jest po to, by skazywać na śmierć, nawet zbrod­niarzy, ale jego powołaniem jest ratowanie od śmierci, zarów­no tej duchowej, jak i fizycznej.

Takim postawieniem sprawy Kajfasz wyszedł z należnej mu roli, jako że kapłan nie jest po to, by skazywać na śmierć, nawet zbrod­niarzy, ale jego powołaniem jest ratowanie od śmierci, zarów­no tej duchowej, jak i fizycznej. Jakże się mylił, sądząc, że moż­na zyskać cokolwiek dobrego za cenę krzywdy, w tym przypadku za śmierć niewinnego człowieka. Uważał najwidoczniej, że cel uświęca środki i w momencie skazywania Jezusa, a jeszcze przedtem spiskowania przeciwko Niemu, głos ludzkiego podobieństwa do Boga przytłoczyła pożądliwość władzy. Myślenie Kajfasza jest myśleniem polityka, złego polityka, a nie sumiennego kapłana. Podobnie zachowali się ówcześni politycy, marionetkowy król Herod i o wiele potężniejszy cesarski namiestnik Piłat. A dzisiaj? Dzisiejszym starszym Kościoła i politykom, którzy mienią się być katolikami, oraz nam, obywatelom, dobrze zrobi zapamiętanie ta­kiej Fraszki Norwida. Zwłaszcza w odniesieniu do tego, jak trak­tujemy choćby uchodźców.

Dewocja krzyczy: „Michelet wychodzi z Kościoła!”

Prawda; Dewocja tylko tego nie postrzegła,

Że za kościołem człowiek o ratunek woła,

Że kona – że ażeby krew go nie ubiegła,

To ornat drze się w pasy i związuje rany.

*

A faryzeusz mimo idzie zadumany… (CN, t. 1, s. 168).

Ostatni wers jest nawiązaniem do przypowieści o dobrym Sama­rytaninie, w której kapłan i lewita, duchowni, mówiąc po dzisiej­szemu, sklerykalizowani, nastawieni nacjonalistycznie i pewnie jak ich koledzy upolitycznieni, najobojętniej przechodzą obok ko­nającego człowieka, a jakże, zasłaniając się swoim kanonicznym prawem i kazuistyczną troską o rytualną czystość, pozbawioną jednak czułości, wrażliwości serca i sumienia (por. Łk 10,30–37). „«Ten lud czci Mnie wargami, ale ich serce jest daleko ode Mnie. Daremnie jednak cześć Mi oddają, głosząc pouczenia, które są ludzkimi nakazami. Odrzucając przykazanie Boże, trzymacie się ludzkiej tradycji». Dalej mówił im: «Zręcznie uchylacie przykaza­nie Boże, aby tworzyć własną tradycję»” (Mk 7,6–9). Trzymanie się prawa, z którego duch miłosierdzia już dawno odleciał, spra­wia, że ludzkie sumienia twardnieją. Cyprian Norwid w wierszu Socjalizm mówi:

1

Ludzie, choć kształtem ras napiętnowani,

Z wykrzywianymi różną mową wargi,

Głoszą: że oto źli już i wybrani,

Że już hosanna tylko, albo skargi…

– Że Pyton-stary zrzucon do otchłani;

Grosz? – że symbolem już; harmonią?… – targi!

2

Och! nie skończona jeszcze Dziejów praca –

Jak bryły w górę ciągnięcie ramieniem;

Umknij – a już ci znów na piersi wraca,

Przysiądź – a głowę zetrze ci brzemieniem…

– O! nie skończona jeszcze Dziejów praca,

Nie-prze-palony jeszcze glob, Sumieniem!” (CN, t. 2, s. 19).

Sumienny polityk

Na początek parę słów o tym, jak chrześcijanin podchodzi do dzia­łalności politycznej. W dekretach soborowych czytamy, że działal­ność tego typu jest sztuką trudną i szlachetną, wymagającą talentu, odwagi i kompetencji. Ale – jak wszystko na tym świecie – polity­kę można zepsuć i wtedy staje się ona nieszczęściem. Mamy tego krwawy ślad w Biblii. Taka bezduszna polityka stoi za śmiercią Jezusa.

Czytając ewangeliczne opisy ostatnich dni Jezusa przed Jego śmier­cią i powstaniem z martwych, nie sposób nie zauważyć splatają­cych się ze sobą dwu wątków, religijnego i politycznego. W tym splocie szczególna rola przypadła sumieniom tych, którzy ten splot tworzyli. A byli to ludzie, którzy mniemali, że posiadają władzę po­chodzącą od Boga lub bogów, dlatego mogą decydować o istnieniu i nieistnieniu zarówno rzeczy jak osób. Przykład? Piłat. Podczas przesłuchania „zapytał Jezusa: «Skąd pochodzisz?». Lecz Jezus nie dał mu żadnej odpowiedzi. Piłat odezwał się więc do Niego: «Nie chcesz ze mną rozmawiać? Czy nie wiesz, że mam władzę Cię uwol­nić i mam władzę Cię ukrzyżować?». Jezus mu odparł: «Nie miał­byś żadnej władzy nade Mną, gdybyś nie otrzymał jej z góry. Stąd większy grzech popełnił ten, kto wydał Mnie tobie»” (J 19,9–12). Piłat, jak na rzymskiego urzędnika przystało, sumiennie trzyma się prawa, ale też nie odmawia sobie posmakowania słodkości ze­msty, cynizmu, bezduszności. Piłat jest wielki, a Jezus malutkim, zacofanym Galilejczykiem. Cyprian Norwid i wiersz Wielkość:

Wiesz, kto jest wielkim? – posłuchaj mię chwilę,

Nauczę ciebie

Poznawać wielkość nie tylko w mogile,

W dziejach lub w niebie.

Wielkim jest człowiek, któremu wystarczy

Pochylić czoła,

Żeby bez włóczni w ręku i bez tarczy

Zwyciężył zgoła!

Niższym się stawszy, on Zawiść poniża,

A Zawiść w czwały

Leci i czepia mu znamiona krzyża,

Wołając: „Mały!”

I kłamie sobie, jak kłamała pierwej,

Gdy on, z westchnieniem,

Przyjmuje sławę i niesławę – nerwy,

Prawdę – sumieniem.

Ludzie więc chlubią się, że wielkich znali,

K’temu jedynie,

Iż nie poznają się na wielkim mali

Pierwej, aż zginie.

Podobnież niedźwiedź: pierw trupa zakopie,

By dobył z trumny.

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

Lecz to w Syberii, nie zaś w Europie

Bywa rozumnej (CN, t. 1, s. 348).

W Ewangelii Łukasza czytamy, że kiedy zaprowadzono Jezusa do Heroda, ten wzgardził Nim: „Wyszydził Go, ubrał w lśniącą szatę i odesłał z powrotem do Piłata”. Teraz proszę zwrócić uwagę na następne zdanie: „Tego dnia Herod i Piłat stali się przyjaciółmi, wcześniej bowiem byli dla siebie wrogami” (Łk 23,11–12). Ktoś, ale nie chrześcijanin, nazwałby Heroda i Piłata skutecznymi polity­kami. Herod, wysyłając Jezusa do Piłata, zasygnalizował, że chce poprawy stosunków dyplomatycznych. Piłat, jako wytrawny poli­tyk, w mig zrozumiał, o co chodzi Herodowi, i skwapliwie z okazji skorzystał. Znowu za cenę życia niewinnego człowieka. Co więcej upokorzył przy okazji znienawidzonych przez niego kapłanów i arcykapłanów.

„Piłat zwołał wyższych kapłanów, przełożonych oraz lud i prze­mówił do nich: «Przyprowadziliście do mnie tego człowieka, za­rzucając Mu, że podburza lud. Tymczasem ja, po przesłuchaniu Go w waszej obecności, nie znalazłem w tym człowieku żadnej winy, o którą Go oskarżacie. Podobnie Herod, gdyż odesłał Go do nas. Nie uczynił On więc niczego, za co należałoby Go skazać na śmierć»” (Łk 23,13–15). Wbrew temu, dla własnej wygody oraz spokoju społecznego i korzyści politycznych, skazał Jezusa na śmierć. Nie trzeba było długo czekać, żeby się przekonać, iż Piłat, Herod i Kajfasz, jak też ci, którzy poszli za nimi, źle, bardzo źle przysłu­żyli się narodowi i sprzeniewierzyli się Bogu. Chcieli dobrze, wy­szło jak najgorzej. Zwycięzcą w tej polityczno-religijnej potycz­ce, jak się niebawem okaże, będzie ich ofiara, niewinny człowiek i jednocześnie Bóg. Od tamtej pory wiemy: godząc w niewinnego człowieka, godzimy w Boga. Ale wciąż zapominamy o tym i wciąż, powołując się na najwznioślejsze ideały narodowo-religijne, dołą­czamy do Kajfasza, Heroda i Piłata, i wielu im podobnych, zna­nych nam z historii całkiem niedawnej i obecnie się dziejącej. Cze­go więc zabrakło tym ludziom dobrej woli, którzy sprowadzili na innych, a w rezultacie na siebie, najpotworniejsze nieszczęścia? Gdzie było ich sumienie?

Pierwsza, rzucająca się w oczy przyczyna to lekceważenie dialogu. Ludzie bez sumienia nie umieją słuchać, bo zdaje się im, że nie potrzebują żadnego człowieka jako człowieka, ale jako rzecz, którą po wykorzystaniu należy wyrzucić.

Pierwsza, rzucająca się w oczy przyczyna to lekceważenie dialogu. Ludzie bez sumienia nie umieją słuchać, bo zdaje się im, że nie potrzebują żadnego człowieka jako człowieka, ale jako rzecz, którą po wykorzystaniu należy wyrzucić. Tymczasem sumienie, dla ży­cia i rozwoju, owszem, potrzebuje rzeczy, ale przede wszystkim lu­dzi, społeczności, wspólnoty. To dlatego człowiek szuka człowieka. Nie wystarczają człowiekowi nakazy, zakazy, a nawet przykazania, pragnie czegoś innego i trudniejszego. To dlatego fundamentem Dziesięciu słów Boga, czyli przykazań Bożych, jest przykazanie miłości: „Będziesz miłował Pana, swego Boga, całym swoim ser­cem, całą swoją duszą i całym swoim umysłem. To jest największe i pierwsze przykazanie. Drugie jest podobne do niego: Będziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego. Na tych dwóch przy­kazaniach opiera się całe Prawo i Prorocy” (Mt 22,37–40). Nie na tym jednak koniec. Jezus mówi: „Słyszeliście, że powiedziano: Bę­dziesz miłował swego bliźniego, a nieprzyjaciela będziesz niena­widził. A Ja wam mówię: Miłujcie waszych nieprzyjaciół i módlcie się za waszych prześladowców, abyście byli synami waszego Ojca, który jest w niebie. On sprawia, że słońce wschodzi dla złych i do­brych i zsyła deszcz dla sprawiedliwych i niesprawiedliwych. […] Bądźcie więc tak doskonali, jak doskonały jest wasz Ojciec Nie­bieski” (por. Mt 5,43–48).

Zatem w sformułowaniu „sumienne sumienie” pobrzmiewa skar­ga Franciszka z Asyżu: „Chciałbym mieć niezwyciężone skrzydła orła, aby przemierzać góry i wykrzykiwać nad miastami: Miłość nie jest kochana! Miłość nie jest kochana! Jakże ludzie mogą ko­chać się nawzajem, jeżeli nie kochają Miłości?”[7]. Ale to słowo, dla niesumiennego sumienia, jest słowem bez znaczenia.

Przypisy:

_{[1] Z. Herbert, Wiersze wybrane, oprac. R. Krynicki, Kraków 2005, s. 283.}

_{[2] Tamże, s. 345.}

_{[3] Wszystkie cytaty biblijne za: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2009.}

_{[4] Za: https://www.gosc.pl (Franciszek o Judaszu i czułości Boga).}

_{[5] Za: https://deon.pl (Niezwykły wizerunek Jezusa we francuskim opactwie).}

_{[6] C.K. Norwid, Pisma wszystkie, t. 1, Warszawa 1971, s. 249. Dalej: CN.}

_{[7] Za: https://pl.aleteia.org (Historia o tym, jak św. Franciszek płakał i żałował, że nie ma tyle łez co wody w morzu).}

Tekst ukazał się w "Życiu Duchowym". Cały numer znajdziesz tutaj >>