To jeden z najtrudniejszych i najbardziej wymagających fragmentów Ewangelii

Jezus uczy w nim, jak podjąć skuteczną walkę ze złem. Nie jest to jednak proste i nie każdy gotowy jest na to, co proponuje.

Słyszeliście, że powiedziano: Oko za oko i ząb za ząb! A Ja wam powia­dam: Nie stawiajcie oporu złemu: lecz jeśli cię ktoś uderzy w prawy po­liczek, nadstaw mu i drugi. Temu, kto chce prawować się z tobą i wziąć twoją szatę, odstąp i płaszcz. Zmusza cię ktoś, żeby iść z nim tysiąc kro­ków, idź dwa tysiące. Daj temu, kto cię prosi, i nie odwracaj się od tego, kto chce pożyczyć od ciebie.

Słyszeliście, że powiedziano: Będziesz miłował swego bliźniego, a nie­przyjaciela swego będziesz nienawidził. A Ja wam powiadam: Miłujcie waszych nieprzyjaciół i módlcie się za tych, którzy was prześladują, aby­ście się stali synami Ojca waszego, który jest w niebie; ponieważ On spra­wia, że słońce Jego wschodzi nad złymi i nad dobrymi, i On zsyła deszcz na sprawiedliwych i niesprawiedliwych. Jeśli bowiem miłujecie tych, któ­rzy was miłują, cóż za nagrodę mieć będziecie? Czyż i celnicy tego nie czynią? I jeśli pozdrawiacie tylko swych braci, cóż szczególnego czynicie? Czyż i poganie tego nie czynią? Bądźcie więc wy doskonali, jak doskona­ły jest Ojciec wasz niebieski (Mt 5,38-48).

Jeśli chodzi o wezwania moralne, to dzisiejsza Ewangelia należy do najtrudniejszych. Idzie pod prąd temu, co w człowieku odruchowe.

Myślenie: ".. .nieprzyjaciela swego będziesz nienawidził" (Mt 5,43) -to wydaje się przecież takie naturalne. Na co zasługuje nieprzyjaciel? Przecież nie na miłość.. Tak nam podpowiada - no właśnie, co? Serce, rozum, zbiorowa mądrość, doświadczenie czy może to, co w człowie­ku najbardziej pierwotne: instynkt samozachowawczy? Zasada "oko za oko, ząb za ząb" - a dalej było jeszcze: "rękę za rękę, nogę za nogę, oparzenie za oparzenie, ranę za ranę, siniec za siniec" (Wj 21,24-25) -wydaje się właściwą strategią. Prawo odwetu (ius talionis), znane już z Kodeksu Hammurabiego, opierało się na prostej zasadzie równo­ści: kara miała być identyczna ze skutkiem przestępstwa. Dlatego Bóg mówił już w przymierzu zawartym z Noem: "[Jeśli] kto przeleje krew ludzką, przez ludzi ma być przelana krew jego" (Rdz 9,6).

Czy chodziło w tym tylko o karę, która miała zaspokoić społecz­ne poczucie sprawiedliwości? Zapewne nie. Chodziło także o - jak to się dzisiaj mówi - prewencję, o zapobieżenie eskalacji zła. Kara miała stanowić nauczkę na przyszłość, a gdy była to kara śmierci - uwalnia­ła społeczeństwo od tego, kto okazał się jego wrogiem. Zapewne była też jakąś przestrogą dla innych, ale dobrze wiemy z historii, że strach przed karą, nawet karą śmierci, nie zawsze bywa skutecznym moty­wem zmiany, naprawy czy porzucenia zła. Recydywiści byli i pewno będą, także tam, gdzie kara śmierci wciąż jest orzekana i wykonywana.

Jezus proponuje dzisiaj inną strategię: strategię walki ze złem, a nie z wrogiem; z nienawiścią, a nie z nienawistnikiem. Co więcej, nie cho­dzi o to, by zło pokonać jeszcze większym złem, a nienawiść silniejszą nienawiścią - bo to może prowadzić jedynie do eskalacji zła i nienawiści. Jezus proponuje strategię zupełnie nową: zło w nieprzyjacielu można po­konać, jedynie zawstydzając go dobrem. I o tym jest dzisiejsza Ewangelia.

W czytanym dzisiaj fragmencie zawsze mnie intrygowało wezwanie Jezusa: "Nie stawiajcie oporu złemu" (Mt 5,39). Przecież opór stawia­ny złemu to jeszcze nie odwet ani nienawiść, to przecież tylko słuszna obrona. Dokładna lektura tekstu rzuca wiele światła. Użyty tutaj grec­ki czasownik anthistemi oznacza dosłownie "stanąć naprzeciw kogoś", a bardziej przenośnie "przyjąć przeciwną postawę". Słowo to wzięte jest z greckiej terminologii wojskowej, gdzie znaczyło "zdecydowanie oprzeć się wrogowi". W ten sposób opisywano sytuację silnego, zbrojnego oporu w walce. Jeśli tak, to Jezusowe słowa należałoby przetłumaczyć: "nie przeciwstawiaj się gwałtownie temu, kto czyni zło" albo "nie rea­guj gwałtownie przeciwko temu, kto jest zły". I to jest pierwsza, bardzo trudna lekcja z dzisiejszej Ewangelii: twoim wrogiem nie jest człowiek, ale zło, które ten człowiek uczynił. Właśnie dlatego masz się powstrzy­mać od przemocy, od odwetu i stawiania oporu, a zamiast tego masz go kochać i za niego się modlić. Bo trzeba pokonać zło, oszczędzając człowieka. "Miłość, choć zraniona, jest jedyną siłą zdolną przezwycię­żyć zło" - jak mówi Adrian Leske, kanadyjski biblista¹.

I Jezus mówi, jak to robić, dając trzy bardzo praktyczne przykła­dy. Pierwszy dotyczy szaty. Według Prawa (Wj 22,26-27) wierzyciel nie mógł zabrać swojemu dłużnikowi szaty wierzchniej na dłużej niż jeden dzień, "bo jest to jedyna jego szata i jedyne okrycie jego ciała podczas snu". Jezus odwołuje się tutaj do sytuacji, gdy prawdopodob­nie ten zwyczaj prawny naciągano i biednemu dłużnikowi zabierano także spodnią szatę, czyli tunikę. Jezus radzi, aby zostawić wierzycie­lowi - ku jego zawstydzeniu - także płaszcz, do którego nie ma prawa: Zabrałeś tunikę? Weź też i płaszcz!

Drugi przykład dotyczy rzymskiej praktyki zwanej angaria, według której rzymscy żołnierze mieli prawo zmusić każdego przechodzącego człowieka do niesienia ekwipunku na odległość nie większą niż mila (tysiąc kroków). To właśnie dlatego żołnierze mieli prawo przymusić nie­jakiego Szymona z Cyreny, aby niósł krzyż Jezusa. Ta praktyka wzmac­niała raczej wzajemną niechęć niż życzliwość. A Jezus radzi: idź z nim już nie milę, ale dwie, i nie z przymusu, lecz z ochoty, a w ten sposób go zawstydzisz i jego niechęć zamienisz przynajmniej w zaskoczenie. Nic tak nie zbija z pantałyku jak reakcja przeciwna od spodziewanej.

A trzeci przykład to pożyczanie temu, kto być może nie będzie nigdy w stanie zwrócić tego, co pożyczone. Często za taką pożyczką kryje się chęć wyłudzenia. Jak wiadomo, trudniej jest pożyczyć ze świadomością, że się prawdopodobnie nigdy nie otrzyma zwrotu, niż wspaniałomyślnie ofiarować. A wszystko to zamyka się w metaforze nadstawionego policzka, która obrazuje zupełnie inną reakcję na nie­nawiść niż spodziewana. I to jest druga lekcja, którą daje nam dzisiaj Jezus: zła nie pokonuje się większym złem, lecz jedynie dobrem. Zło, na które odpowiadamy złem, jedynie jeszcze bardziej się zbroi. Ale zło, które zostaje zaskoczone i zawstydzone dobrem, zostaje rozbrojone.

Fryderyk Nietzsche, którego trudno posądzać o nadmierną miłość do chrześcijaństwa i Chrystusa, powiedział, że słowa "Nie stawiajcie oporu złemu" to "najgłębsze słowo Ewangelii, w pewnym sensie klucz do nich"², tzn. do Ewangelii. Tak, wszystko inne znajdziemy w wielu mądrych książkach, ale miłość nieprzyjaciół jest autorskim pomysłem Chrystusa, choć przecież nie jest tak, że niezdolni są do niej niewie­rzący czy muzułmanie.

Wypadałoby teraz dać jakiś pobożny i budujący przykład tego, jak źli ludzie nawracają się w obliczu okazywanego im dobra, jak zmie­niają się oprawcy, którym przebaczają ofiary, jak skruszeni wracają do domu ci, którym okazano miłosierdzie. Takich scen wiele dzieje się w amerykańskich sądach, ale także w krajach islamskich na placach, gdzie wykonuje się karę śmierci i gdzie niejednokrotnie przebaczenie matek czy ojców ratuje życie oprawcom ich dzieci. Ale wielkich przy­kładów nie będzie. Sami je sobie dopowiedzcie, bo te spektakularne przykłady są tak wielkie, że wydają się aż niedostępne i nieprawdziwe. Przyjrzyjcie się własnym domom i rodzinom, przyjaźniom i miłoś­ciom. I odpowiedzcie sobie szczerze, ile razy ocaliliście siebie nawza­jem, boście dobrem odpłacili za zło, które czasami wydawało się wręcz nieprzebaczalne?

^{1. A. Leske, [Komentarz do:] Ewangelia według św. Mateusza, w: Międzynarodowy Komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, Warszawa 2000, s. 1154.}

^{2. F. Nietzsche, Antychrześcijanin: przekleństwo chrześcijaństwa, tłum. G. Sowiński, Kraków 1999, s. 64.}