Kiedy narodził się Jezus?

Narodziny Jezusa wyznaczają w naszym, powszechnie na świecie stosowanym, kalendarzu przełomowy punkt dzielący oś czasu na dwie części: przed narodzeniem Jezusa, okres zwany także "przed naszą/nową erą" ("p.n.e.") i po narodzeniu Jezusa, zwany czasem "naszej/nowej ery" ("n.e.").

Taki podział wynika przede wszystkim z rangi, jaką narodzeniu Jezusa Chrystusa nadali chrześcijanie uważając, że było ono niejako nowym początkiem w dziejach ludzkości i świata. Oczywiście niechrześcijanie, którzy nie podzielają tego punktu widzenia posiadają swoje własne kalendarze, w których za przełomowe przyjmują, w zależności od religii, inne ważne dla siebie wydarzenia, np. w judaizmie jest to początek świata, a w islamie hidżra, czyli ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny.

Właściwie każda kultura i religia posiadały bądź posiadają po dziś dzień swój własny sposób liczenia czasu. Oprócz wymienionych tu już - chrześcijańskiego, żydowskiego i muzułmańskiego - warto może odwołać się także do kultur starożytnych, w których czas liczono np. od założenia Rzymu, panowania poszczególnych królów czy według olimpiad.

W zadanym jednak w tytule pytaniu o datę narodzin Jezusa z pewnością chodzi o rozwiązanie wątpliwości, wysuwanych przez współczesnych historyków, którzy podważają poprawność wyliczeń roku, w którym narodził się Jezus. I mają rację, gdyż obliczenia, których w poszukiwaniu tej przełomowej daty, dokonał w VI w., na polecenie ówczesnego papieża, scytyjski mnich Dionizy Mały[1], na pewno zostały obarczone jakimś matematycznym błędem.

Warto to wiedzieć, mając przy tym świadomość, że data narodzin Jezusa, pomimo wysiłków historyków, pozostaje w sferze hipotez, opartych na mniej lub bardziej poprawnych wyliczeniach, co nie powinno nas jednak zrażać do dalszych prób rozwiązania tego problemu. Podejmijmy zatem to ciekawe zagadnienie, by w oparciu o dane zaczerpnięte z Biblii spróbować odpowiedzieć na pytanie: kiedy w Betlejem narodził się Jezus?

Data narodzin według św. Łukasza

Biblijny opis, przekazany w Ewangelii według św. Łukasza, w następujący sposób określa czas narodzin Jezusa: W owym czasie wyszedł dekret cesarza Augusta, aby spisać ludność całego świata. Ten pierwszy spis odbył się, gdy Kwiryniusz był namiestnikiem Syrii. Szli więc wszyscy, aby zapisać się, każdy do swego miasta (Łk 2,1-3)[2].

Na podstawie historii Rzymu, która podaje nam w sposób pewny czas panowania cesarza Augusta, możemy stwierdzić, że owe wydarzenia nie mogły mieć miejsca wcześniej niż przed 30 r. p.n.e.[3], gdy po tzw. rządach triumwiratu, Antoniusza, Lepidusa i Oktawiana, ten ostatni pokonał dwóch pozostałych i objął pełnię władzy[4].

W wyniku zaś uchwał Rzymskiego Senatu, nieco później, tj. 16.01.27 r. p.n.e., Oktawian został obdarzony tytułem "Augusta" i pod tym imieniem, jako cesarz August (Oktawian August), wszedł do historii powszechnej; tak też nazwał go w swojej ewangelii św. Łukasz. Cesarz August sprawował rządy dożywotnio, umierając 19.08.14 r. n.e. Przedział czasu od 30 r. p.n.e. aż do 14 r. n.e., czyli panowanie cesarza Augusta, które obejmowało 44 lata, wyznacza zatem okres, w jakim należy poszukiwać roku narodzin Jezusa.

We wprowadzeniu do opowiadania o narodzinach Jezusa, św. Łukasz odwołał się jednak nie tylko do panowania cesarza Augusta, lecz pozostawił nam jeszcze dwie inne, ważne informacje, znajdujące się w tekście jego ewangelii, które musimy uważnie przeanalizować. Są nimi: imię namiestnika Syrii, Kwiryniusza, oraz wzmianka o odbywającym się wówczas spisie ludności w imperium rzymskim (por. Łk 2,1-2).

Z tzw. "Monumentum Ancyranum", dokumentu sporządzonego na polecenia samego cesarza, który chciał w nim zachować dla potomności wszystkie swoje dokonania[5], dowiadujemy się, że za rządów cesarza Augusta zostały przeprowadzone aż trzy spisy ludności, z których ten - najbardziej interesujący nas - odbył się w 8 r. p.n.e. (746 r. od założenia Rzymu)[6].

Trzeba tu jednak od razu dodać, że owe spisy dotyczyły jedynie obywateli Rzymskich, choć pośrednio miały także swoje konkretne przełożenie na to, co działo się w dalekich prowincjach imperium, gdzie ludność była poddawana podobnemu obowiązkowi powszechnego spisu, zwłaszcza ze względu na kontrolę własności i obciążeń podatkowych. Wiemy np., że w Egipcie takie spisy odbywały się co 14 lat, a zatem i w Palestynie mogło być podobnie.

Żydowski historyk, Józef Flawiusz, w swym dziele pt. "Dawne Dzieje Izraela" wspomina, że Herod Wielki zarządził w Judzie, w 7 r. p.n.e., składanie przysięgi na wierność cesarzowi[7], co - jak twierdzi wielu historyków - mogło odbywać się równolegle ze spisem ludności[8]. Może zatem właśnie wtedy, w 7 r. p.n.e., należy szukać daty narodzin Jezusa? Kwestia ta pozostaje jednak ciągle nie do końca wyjaśniona.

Inny problem stanowi - wskazana wcześniej - informacja o Kwiryniuszu, który według ewangelisty był wówczas namiestnikiem Syrii. Wprawdzie historia zna takiego namiestnika tej rzymskiej prowincji, ale niestety lata, w których sprawował on swój urząd nie pasują do zasugerowanej przed chwilą daty (7 r. p.n.e.).

Kwiryniusz, którego wspomniał św. Łukasz, rzeczywiście zarządzał prowincją Syrii i na polecenie Rzymu przeprowadził w niej nawet spis ludności, ale było to dopiero w 6 r. n.e. Potwierdza to zresztą Józef Flawiusz w "Dawnych Dziejach Izraela": Cezar wysłał prokonsula Kwiryniusza, aby oszacował posiadłości w Syrii[9]. Przemawia też za tym wiele innych danych, pochodzących nawet z Dziejów Apostolskich, z których dowiadujemy się, że w czasie spisu ludności wystąpił Judasz Galilejczyk (Dz 5,37).

W tej informacji chodzi o ten właśnie spis przeprowadzany przez Kwiryniusza w 6 r. n.e., ponieważ jednak Judea nie była wcześniej zależna od syryjskiej prowincji, a w latach 9-4 r. p.n.e. zarządcami Syrii byli Saturnin i Kwintyliusz Warus[10], dlatego niektórzy na siłę próbują umieścić Kwiryniusza jako namiestnika tejże prowincji również w czasie przed 9 r. p.n.e., uważając, że pełnił on tę funkcję dwukrotnie; powołują się przy tym na Tertuliana[11].

Ale nawet takie rozwiązanie wcale nie pomaga w sposób jednoznaczny powiązać datę narodzin Jezusa ze spisem ludności, jaki odbył się w Judei w 7 r. p.n.e., za czasów Heroda. Dlatego najlepszą interpretacją przebiegu ówczesnych wydarzeń z pewnością jest ta, która zakłada, że św. Łukasz, który z imienia wymienił Kwiryniusza, wraz z jego tytułem namiestnika Syrii, odniósł się jednak do wcześniejszego okresu jego życia (gdy nie był on jeszcze namiestnikiem Syrii) oraz do spisu ludności przeprowadzonego w Judzie za czasów Heroda.

Twierdzenie to jest najlepszym rozwiązaniem problemu dlatego, że Kwiryniusz - jako rzymski urzędnik - mógł pomagać Herodowi w przeprowadzeniu takiego spisu, poproszony o to przez niego samego[12] albo jako urzędnik nadzorujący w tej częściach imperium przeprowadzane tam spisy ludności[13], mógł być do tego oficjalnie wyznaczony przez rzymskie władze. A zatem, taka interpretacja pozwala umieścić narodziny Jezusa w 7 r. p.n.e., w kontekście spisu ludności, w którym Kwiryniusz, choć nie wprost jako namiestnik Syrii, ale jako jeden z rzymskich urzędników mógł brać rzeczywisty i aktywny udział, co w swej ewangelii zaznaczył św. Łukasz.

W poszukiwaniu potwierdzenia wersji św. Łukasza

O poprawności datacji, opartej na danych pochodzących z Ewangelii według św. Łukasza, może również świadczyć znana nam data śmierci Heroda Wielkiego[14], który - jak wiemy - sprawował w Jerozolimie władzę w czasie, gdy w Betlejem narodził się Jezus. Dowiedziawszy się od przybyłych ze Wschodu mędrców o narodzinach Jezusa i obawiając się o swój tron, Herod próbował nawet zabić Jezusa (por. Mt 2).

Ewangelie przekazały nam nadto informację o ucieczce Świętej Rodziny do Egiptu i zwlekaniu z powrotem aż do śmierci Heroda (por. Mt 2,19-23). Otóż Herod Wielki zmarł w 4 r. p.n.e., co oznacza, że Jezus musiał narodzić się wcześniej. Dlatego zaproponowany 7 r. p.n.e., czyli data spisu ludności, rozpoczętego rok wcześniej przez cesarza Augusta w Rzymie, a podjęta w Judzie przez Heroda, który dobrowolnie albo z imperialnego polecenia dopuścił do jego przeprowadzenia, w charakterze rzymskiego urzędnika, Kwiryniusza, najlepiej odpowiada naszej, współczesnej wiedzy historycznej, określającej datę narodzin Zbawiciela.

Potwierdzenia tej daty (7 r. p.n.e.) można też dopatrywać się w innej, bodajże najbardziej precyzyjnej (ze wszystkich zawartych w ewangeliach) datacji, w której św. Łukasz określił czas wystąpienia Jana Chrzciciela, a więc pośrednio także początku publicznej działalności Jezusa: W piętnastym roku panowania cesarza Tyberiusza, kiedy Poncjusz Piłat był namiestnikiem Judei, Herod tetrarchą Galilei, jego brat Filip tetrarchą Iturei i ziemi Trachonu, Lizaniasz tetrarchą Abileny; za najwyższych kapłanów Annasza i Kajfasza przemówił Bóg na pustyni do Jana, syna Zachariasza (Łk 3,1-2).

Tym razem, nie podejmiemy już jednak tak drobiazgowej analizy występujących tu historycznych danych[15], tak, jak to uczyniliśmy poprzednio. Wystarczy bowiem powiedzieć, że piętnasty rok panowania cesarza Tyberiusza to według naszej współczesnej rachuby czasu 27/28 r. n.e., a jeszcze dokładniej przedział czasu: od 1. października 27 r. n.e. do 30. września 28 r. n.e. Skądinąd zaś wiemy, że Jezus, rozpoczynając działalność, miał około trzydziestu lat (Łk 3,23).

A zatem nawet dodając do dwudziestu ośmiu siedem lat, o które przesunęliśmy do tyłu datę narodzin Jezusa, i otrzymawszy w rezultacie domniemane trzydzieści pięć lat życia, jako wiek, w którym Jezus rozpoczął swą publiczną działalność, ciągle jeszcze pozwala nam to na powtórzenie za św. Łukaszem, że gdy Jezus rozpoczynał swą działalność miał wówczas około lat trzydziestu (por. Łk 3,23). Trzeba przy tym pamiętać, że wskazując na wiek trzydziestu lat, ewangelista nie chciał tak naprawdę podawać dokładnego wieku Mesjasza, lecz najprawdopodobniej chciał w ten sposób nawiązać do osoby Dawida[16], który mając tyleż właśnie lat został w Izraelu królem (por. 2 Sm 5,4). W tym wypadku św. Łukaszowi chodziło więc o porównanie ze sobą dwóch królów: Dawida i Jezusa.

* * *

Krótka analiza biblijnych danych, dotyczących daty narodzin w Betlejem Jezusa Chrystusa, oparta w przeważającej mierze na Ewangelii według św. Łukasza, sugeruje, że najbardziej prawdopodobną datą jest 7 r. p.n.e. Nie udzielono w niej wyczerpująco odpowiedzi na wszystkie, frapujące nas w związku z tym zagadnieniem, historyczne pytania. Wymagałoby to znacznie obszerniejszego studium.

Przy tej okazji warto jednak uświadomić sobie, że Wcielenie Syna Bożego jest jedną z wielkich tajemnic naszej wiary, która wymyka się pełnemu, rozumowemu poznaniu. Wydaje się, że z woli samego Boga Wcielenie Jego Jednorodzonego Syna zostało spowite tą mgiełką historycznej tajemnicy, by dać nam w ten sposób do zrozumienia, że misterium jest nieodzownym elementem prawdziwej wiary.

Na zakończenie więc dodajmy, że ewangeliści nie troszczyli się zbytnio o to, by podać nam historycznie pewne daty, lecz ich celem było przede wszystkim ukazanie Wcielenia Syna Bożego jako tajemnicy Boga obecnego wśród nas, który wkroczył w naszą historię jako Zbawiciel świata. Stąd np. św. Jan ewangelista i apostoł rozpoczynając pisanie swej ewangelii, w prologu, nie podał wcale historycznego tła wydarzeń, lecz całą uwagę czytelnika zwrócił na teologiczną głębię i wzniosłość Dobrej Nowiny o Jezusie: Słowo stało się ciałem i zamieszkało wśród nas (J 1,14).

Ks. Dariusz Dogondke

Autor - kapłan archidiecezji poznańskiej, dr teologii i lic. nauk biblijnych, adiunkt Zakładu Teologii Biblijnej Wydziału Teologicznego UAM w Poznaniu.