Anioły i demony w różnych religiach świata

Antologia zawiera teksty chrześcijańskich teologów i religioznawców, badających różne i często odległe tradycje. Referaty poświęcone są rozumieniu bytów nadprzyrodzonych w różnych religiach, kwestii walki duchowej, związku duchów z pojawieniem się zła, wpływie aniołów i demonów na życie człowieka, ich roli w chorobie i cierpieniu, egzorcyzmom, używaniu talizmanów, świętych tekstów i rytuałów do zdobycia duchowych mocy lub przezwyciężenia ich wpływu. Całość koncentruje się na ukazaniu spraw dotyczących współczesności -- Autorzy podjęli m.in. problem obecności tej tematyki w kulturze masowej, zwłaszcza w filmach, literaturze i muzyce.

Tematem tej książki jest świat duchowy, przestrzeń pomiędzy człowiekiem i Bogiem; zebrane w niej teksty badają poglądy wyznawców różnych tradycji religijnych odnoszące się do zamieszkujących tę dziedzinę istot. Ludzie pojmują bóstwo i bóstwa w sposób niezwykle zróżnicowany; mimo to pomiędzy poszczególnymi systemami wierzeń i kultur występuje wiele podobieństw.

Grupa studiów nad religią, kulturą i komunikacją, powołana przez Stowarzyszenie Tyndale, stanowi forum, na którym spotykają się i wymieniają poglądy chrześcijańscy teologowie i religioznawcy zajmujący się badaniem różnych tradycji religijnych. Od roku 1996 grupa ta spotyka się na dorocznych konferencjach. Większość rozdziałów tej pracy to teksty zaprezentowane na konferencjach w ro­ku 2004 i 2005.

Szczególnym obszarem zainteresowań obu wspomnianych konferencji był świat duchowy: zastanawiano się na nich zwłaszcza nad tym, w jaki sposób w różnych religiach – w sposób mniej lub bardziej sprecyzowany – formułowane są pojęcia i wierzenia odnoszące się do aniołów i de­monów. Udało się nam zgromadzić badaczy zajmujących się tradycyjnymi religiami afrykańskimi (Ferdinando), charyzmatycznym ruchem chrześcijańskim (Anderson, Kay, Scotland, Parsons), hinduizmem (Gabriel, Gnanakan, po części Bradby), islamem (Riddell, Bannister, Musk) i odmianami postchrześcijańskiej duchowości New Age (Bradby, Partridge). Rozdziały niniejszej pracy to zbiór przeredagowanych wystąpień konferencyjnych, uzupełniony o tekst Summers-Minette o judeochrześcijańskich korzeniach wierzeń i wyobrażeń o aniołach i demonach oraz o zmianach, jakie zaszły w tych wyobrażeniach w sfe­rze medialnej. Choć teksty zebrane w tej pracy prezentują szerokie spektrum wierzeń i poglądów, przyznajemy, że brakuje w nich omówienia przekonań właściwych niektó­rym tradycjom religijnym, takim jak choćby katolicyzm, współczesny judaizm, buddyzm i sikhizm. Powodem tego stanu rzeczy jest nie tyle brak zainteresowania tymi syste­mami wierzeń, ile fakt, że w naszej grupie badaczy zabrakło właściwych specjalistów.

Autorzy prezentowanych tu tekstów pisali je zazwy­czaj z pozycji niezależnych obserwatorów opisywanych przez siebie tradycji religijnych. Tym niemniej, nie cofają się oni przed zajęciem stanowiska w kwestiach kontrower­syjnych. I tak na przykład Nigel Scotland jednoznacznie wyraża swoje poglądy, przedstawiając typologię ruchów charyzmatycznych; ujawnia przy tym swój sceptycyzm co do grupy, którą określa mianem „ekspansywnych charyzmatyków” oraz – ogólnie rzecz biorąc – co do obrzędów uwalniania spod władzy demonów. Inaczej kwestię tę przedstawia tekst Martina Parsonsa, którego analizy naznaczone są osobistymi doświadczeniami związanymi z tego rodzaju obrzędami uwalniającymi. Parsons jest badaczem i zarazem pastorem praktykującym nakładanie rąk, poprzez które pokonuje i wyrzuca złe duchy. Jego tekst zawarty w niniejszym zbiorze przywołuje szereg fragmentów Pisma Świętego odnoszących się ogólnie do demonów, w szczególności zaś do demonów, z którymi sam miał do czynienia.

Podobnie też rozdział autorstwa Andy’ego Bannistera kwestionuje podstawy wiary islamu w boskie pochodzenie Koranu, zadając pytania, których nie chcą stawiać sobie teologowie muzułmańscy i sugerując, że autorami niektórych fragmentów tej świętej księgi mogli być ludo­wi opowiadacze legend. Tezy te mogą budzić zastrzeżenia czytelników wyznających islam; tym niemniej wpisują się one niewątpliwie w kontekst zachodniej tradycji badaw­czej, poddającej krytycznej ocenie wszystkie rodzaje prze­konań i poglądów.

Do tekstów tego rodzaju należy również wnikliwa analiza Kursu cudów, której autorką jest Ruth Bradby. Bradby w swych rozważaniach zręcznie łączy opis z krytyką. Aspekt krytyczny widoczny jest zwłaszcza w podsumo­wującej części tekstu, w której autorka zadaje wprost py­tanie o użyteczność tego rodzaju nauk, kwestionując użyteczność teologii New Age dla głodujących, uciśnionych i znękanych wojną ludzi w różnych częściach świata.

By ułatwić czytelnikom orientację w gąszczu nieznanych terminów, do zbioru tekstów dołączyliśmy dwa dodatki. Zawierają one listę duchów w tradycyjnych reli­giach afrykańskich oraz listę bogów hinduizmu.

Bitwa duchowa

Pojęcie bitwy bądź wojny duchowej – w której anioły i demony zmagają się z polecenia swych panów o władzę nad ziemią i nad rzeszami dusz – pojawia się w kilku tradycjach religijnych. Kay pisze o pojęciu wojny (lub walki) duchowej w tradycji zielonoświątkowców, począwszy od pierwszych lat pentakostalizmu aż do dzisiejszych krucjat, prowadzonych przez Billy’ego Grahama i jego rodzinę. Kay wyjaśnia, w jaki sposób powieści Franka Perettiego spopularyzowały wizję zastępów anielskich ścierających się w bitwie z siecią władających światem demonów, do­dając, iż niektórzy pentakostaliści uważają, że większość ludzkich zachowań to skutek tych duchowych zmagań. W rozdziale napisanym przez Scotlanda znajdujemy pojęcie wojny/walki duchowej na poziomie strategicz­nym (SLSW), oznaczające bitwę toczoną przez niektóre chrześcijańskie grupy charyzmatyczne przy pomocy mod­litw wstawienniczych, obrzędów uwalniania spod władzy demonów i egzorcyzmów. W tekście Gnanakana, opisującym tradycję hinduistyczną Indii południowych, pojawia się postać manthirawadi, wojownika-uzdrowiciela, który osobiście zmaga się z demonami, uwalniając od nich nękane przez nie osoby. Uzdrawiając, manthirawadi często sam doznaje szkody. Musk opisuje bitwy występujące w ludo­wych wierzeniach islamskich, w których złe dżiny walczą z ochraniającymi nas aniołami. Summers-Minette zwraca uwagę na fakt, że w popkulturze zachodniej w kategoriach bitwy duchowej wyjaśnia się różnorakie dramatyczne konflikty. Demony i anioły toczą ze sobą walkę w tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej, choć walkę tę często przed­stawia się jako wewnętrzne zmagania jej uczestników, niezależnie od wojny toczonej przez nich w świecie zewnętrznym. W artykule Gabriela znajdujemy opis kosmicznej bitwy surów z asurami, odzwierciedlającej – w mniejszym bądź większym stopniu – walkę dobra ze złem. Choć wiele tradycji religijnych łączy pojęcie wojny duchowej z epi­ckim obrazem bitwy dobra ze złem, to spotykamy w nich ogromną różnorodność wyobrażeń zarówno toczących ją istot duchowych, jak i skutków, jakie ich zmagania mają dla poszczególnych ludzi i dla całej ludzkości.

Byty duchowe fascynują. Mogą być złe i złośliwe lub dobre, mogą mieć sprzeczne cechy lub nie istnieć. Zwiastują nam, towarzyszą, leczą, ranią, nakłaniają, opętują, walczą, kuszą i sądzą. Mogą nas przybliżać do Boga lub od niego odciągać. W książce tej czytelnik znajdzie obra­zy aniołów i demonów zawarte w różnych tradycjach reli­gijnych, naszkicowane przez trzynastu autorów. Dostrzeże wielką różnorodność myśli, pewne uderzające podobień­stwa wątków oraz fascynujący obraz światów bardzo od­ległych od naszego doświadczenia.

Peter G. Riddell, Beverly Smith Riddell, Anioły i demony w różnych religiach świata, Wydawnictwo WAM 2009