Kto trwa w miłości

Pierwszy List św. Jana Apostoła pozostawał we wczesnych wiekach chrześcijaństwa trochę w cieniu Ewangelii, Dziejów Apostolskich, Listów św. Pawła Apostoła i Apokalipsy. Potrzeba było czasu i wysiłku, aby w piśmie o tak skomplikowanej strukturze językowej i tak wielu wątkach tematycznych, dostrzec (i ukazać) wyjątkowo bogate treści teologiczne i ascetyczne.

Praca ks. Waldemara Turka jest w pierwszym rzędzie próbą odpowiedzi na pytanie jak wczesnochrześcijańscy autorzy łacińscy (głównie św. Augustyn, Pseudo-Hilary z Arles, św. Beda Czcigodny), interpretowali Janowe słowa o Bogu, który "jest światłością, a nie ma w Nim żadnej ciemności" (1 J 1,5), oraz jakie wyciągali wnioski z nauki "o nowym przykazaniu, które prawdziwie jest w Nim i w nas, ponieważ ciemności ustępują, a jaśnieje już prawdziwa światłość" (1 J 2,8)? Autor zastanawia się także, co w praktyce oznacza podstawowe dla chrześcijan określenie - "Bóg jest miłością" (1 J 4,8) i "Kto trwa w miłości" (1 J 4,16)?

Zaskakująco aktualne i pożyteczne dla współczesnego czytelnika są bez wątpienia teksty patrystyczne nawiązujące do Pierwszego Listu św. Jana Apostoła, zawierające nie tylko rozważania teoretyczne, ale i wskazania o charakterze duchowym.

ROZDZIAŁ 1
„TO WAM OZNAJMIAMY, CO BYŁO OD POCZĄTKU” (1 J 1, 1)
W pierwszym rozdziale niniejszego studium jest przedstawiony kontekst doktrynalno-literacki teologicznej recepcji Prima Ioannis w literaturze łacińskiej okresu patrystycznego. Wykorzystując najnowsze publikacje biblijne, zajmujemy się najpierw niektórymi kwestiami dotyczącymi autora, gatunku literackiego i wewnętrznej struktury Pierwszego Listu św. Jana Apostoła. Podejmujemy następnie zagadnienie recepcji tego dzieła w chrześcijańskiej literaturze greckiej dwóch pierwszych wieków. Próbujemy też odpowiedzieć na dosyć złożone pytanie dotyczące wersji tekstu Prima Ioannis, greckiego bądź łacińskiego, którym mogli posługiwać się autorzy łacińscy wczesnego chrześcijaństwa. Przybliżamy wreszcie tych autorów chrześcijańskiej literatury łacińskiej okresu patrystycznego, którzy napisali dzieła poświęcone w całości Prima Ioannis, zwracając szczególną uwagę na okoliczności ich powstania i rodzaj literacki.

Na temat autora Prima Ioannis powstało wiele naukowych rozpraw, proponujących różnego rodzaju analizy jak też, często znacznie różniące się między sobą, wnioski. Niektóre ważniejsze opracowania dotyczące tego tematu, powstałe orientacyjnie w ciągu ostatnich 50 lat, wskazuje G. Ghiberti, próbując jednocześnie dokonać pewnego bilansu złożonej dyskusji. Jak wynika ze wskazanej przez niego bibliografi, temat autorstwa pisma był podejmowany przez wybitnych biblistów, wśród których warto wymienić choćby takich autorów jak Bonnard¹, Cullmann², Schmeller³. Zdaniem Ghiberti, autor pisze Prima Ioannis z jakąś wspólnotą (wystarczy wziąć pod uwagę często stosowaną w piśmie pierwszą osobę liczby mnogiej), która czuje się odpowiedzialna za Kościoły działające w tym regionie, do którego pismo jest kierowane. Niektóre dokumenty historyczne utożsamiają autora z apostołem Janem, uważanym za autora czwartej Ewangelii. Zwraca się przy tym uwagę na dostrzegalne wyraźnie w Liście podkreślenie osobistego doświadczenia i bezpośredniego kontaktu z Jezusem, co prowadziłoby do wniosku, że tekst był napisany przez świadka życia i działalności Jezusa Chrystusa⁴.

Przeciwnicy tego poglądu opierają się zwykle na dwóch kluczowych argumentach: niewystarczająca kultura apostoła Jana oraz brak jasnego odwołania się do autorytetu apostolskiego. Dodają niekiedy trzeci, zwracając uwagę na różnice istniejące między czwartą Ewangelią (występującą przeciwko światu i reprezentującym go Żydom) oraz Pierwszym Listem (polemizującym z heretykami znajdującymi się wewnątrz wspólnoty).

Wydaje się, że omawiając zagadnienie autorstwa Prima Ioannis, trudno jest wykluczyć w sposób całkowity odniesienie się do apostoła Jana. Odwołując się jednak do niego, trzeba być świadomym wszystkich trudności, z jakimi mamy do czynienia, przypisując jakąś księgę Pisma Świętego konkretnemu autorowi. Warto w tym miejscu przytoczyć komentarz, jakim opatrzono Listy św. Jana Apostoła w Biblii Jerozolimskiej: „Przedstawiają one takie pokrewieństwo literackie i doktrynalne z Ewangelią, że trudno nie przypisać ich temu samemu autorowi, Janowi Apostołowi”⁵. Chodzi jednak przede wszystkim o obecność Apostoła w procesie kształtowania się pism i – w sposób szczególny – o jego wpływ na rozwój prezentowanych idei. Podobnie jak w przypadku Ewangelii, tak też i przy Listach można brać pod uwagę pewną grupę albo „szkołę” Janową. W takim wypadku wydaje się rzeczą uzasadnioną przyjąć, że ostateczna redakcja mogła wyjść spod pióra któregoś z uczniów Janowych.

Podobnie jak sprawa autorstwa, równie skomplikowane wydaje się zagadnienie rodzaju literackiego Pierwszego Listu św. Jana Apostoła. J.-O. Tuñí i X. Alegre w wydanym kilka lat temu studium zwracają uwagę na fakt, że Prima Ioannis nie ma żadnego bezpośredniego adresata ani też nie zawiera końcowego pozdrowienia. Z faktu, że w piśmie używany jest dosyć często zaimek „wy”, nie musi koniecznie wynikać, że mamy tu rzeczywiście do czynienia z listem. Chodzi o dokument o charakterze doktrynalnym, zawierający dosyć ostrą polemikę. Biorąc pod uwagę ton Listu, próbowano w historii określić pismo jako traktat albo homilię, ale nowsze opracowania odrzucają tego typu rozwiązania. Raczej chodzi o pewien „przewodnik” do lektury i interpretacji Ewangelii według św. Jana⁶. To jednak nie oznacza, że Prima Ioannis ma być pojmowana jako tekst, który towarzyszy wspomnianej Ewangelii; może jest to dokument uzupełniający, napisany w momencie, w którym ta Ewangelia była interpretowana przez niektóre grupy w sensie gnostyckim i monofizyckim.

Autor Pierwszego Listu św. Jana Apostoła mówi w imieniu określonej tradycji; co więcej, prolog sugeruje nam, że piszący słowa przekazuje tradycję – fundament wspólnoty. Odwołanie się do twórcy wspólnoty – ucznia Chrystusa, utożsamianego i identyfikowanego w czwartej Ewangelii z „umiłowanym uczniem” – jako do tego, który widział, słyszał, dotykał własnymi rękami, może być pewną formą ukrycia anonimowego charakteru pisma. Prima Ioannis w rzeczywistości jest pismem, które akcentuje to, co było doświadczone, widziane i przeżyte przez „nas”; owo „my” pojawia się wielokrotnie w krótkim tekście. Również wyraźne podkreślanie potrzeby zachowania tradycji zdaje się potwierdzać charakter pisma jako przewodnika do lektury i właściwej interpretacji Ewangelii według św. Jana Apostoła.

J.-O. Tuñí i X. Alegre dodają, że Prima Ioannis stanowi bardzo cenne uzupełnienie Ewangelii Janowej; odznacza się bowiem pewną strukturą (dosyć trudną do przeanalizowania), a jednocześnie jest zależna, gdy chodzi o główne wątki doktrynalne, od tekstu ewangelicznego. Właśnie dzięki Pierwszemu Listowi św. Jana Apostoła można interpretować również Ewangelię w sposób, w jaki dzisiaj to dzieło jest analizowane. Rodzaj literacki i struktura Prima Ioannis są ciągle przedmiotem studiów i naukowych rozpraw, jak to ukazują dwa inne opracowania opublikowane w ostatnich latach. Wspomniany już G. Ghiberti w cytowanym wcześniej studium zabiera głos także na temat rodzaju literackiego Pierwszego Listu św. Jana Apostoła. Autor opracowania przyznaje, że rodzaj epistolarny jest obecny jedynie w Drugim i Trzecim Liście Janowym, co do Pierwszego natomiast dyskusja jest ciągle w toku. Zdaniem autora Pierwszy List ma formę pewnego dialogu prowadzonego między „my” i „wy”, czyli między autorami i adresatami bądź czytelnikami. Nauczanie, z jednej strony dosyć okazjonalne i biorące pod uwagę specyficzne problemy określonego środowiska, ma jednak pewne cechy strukturalne. Wśród zaproponowanych hipotez dotyczących rodzaju literackiego należy – zdaniem Ghiberti – brać pod uwagę pewien rodzaj homilii bądź wywodu o charakterze parenetycznym. Prima Ioannis nie jest jednak jedynie zapisem jakiegoś wystąpienia, ale ma wyraźne cechy rodzaju literackiego pisanego. Ghiberti stwierdza, kończąc swój wywód, że jest rzeczą prawie niemożliwą określić dokładnie rodzaj literacki, ale można go w jakiś sposób opisać: Prima Ioannis jest dziełem literackim napisanym, zbliżającym się do otwartego listu okólnego. Wychodząc od problematyki ogólnej, przedstawia ekonomię komunii z Bogiem, kierując swe orędzie do czytelników bez ograniczeń czasu i przestrzeni⁷.

Temat wewnętrznej struktury Pierwszego Listu św. Jana Apostoła, omawiany przez wielu autorów zarówno w przeszłości, jak i w ostatnich latach, nie doczekał się jeszcze ostatecznych i powszechnie przyjmowanych rozwiązań. Wśród najnowszych studiów dwa wydają się mieć szczególne znaczenie, również dlatego, że próbują dokonać pewnej syntezy współczesnych opracowań w odniesieniu do interesującego nas zagadnienia. Chodzi o książki, których autorami są G. Giurisato⁸ i R.E. Brown⁹. Pierwszy z nich stwierdza, że Prima Ioannis jest jednym z najbardziej doniosłych pod względem teologicznym pism Nowego Testamentu – wystarczy wspomnieć temat Boga Światła i Miłości, wyznań wiary chrześcijańskiej i wymogów dla naszej wspólnoty z Bogiem – ale jednocześnie jest on jednym z trudniejszych tekstów, gdy chodzi o problematykę, którą przedstawia. Autor podejmuje następnie kluczowe – i dotychczas ciągle otwarte – zagadnienie, jakim jest struktura tekstu Prima Ioannis. Przedstawia przede wszystkim szeroką panoramę historyczną i różne próby analizy dzieła, dalej zaś umieszcza swoją propozycję z dokładną analizą literacką, retoryczną i teologiczną.

Wychodzi z założenia, że struktura Listu ma służyć nie samej sobie, ale temu, aby zrozumieć z większą dokładnością jego przesłanie; innymi słowy, analiza struktury ma pomóc analizie teologicznej. Przeprowadzając zatem analizę literacką, retoryczną i przedstawiając wynikające z niej wnioski teologiczne, Giurisato dzieli Prima Ioannis na dziewięć perykop. Dla przykładu podajemy, że pierwszą perykopę – według cytowanego studium – stanowi tekst prologu (1 J 1, 1-4), w którym autor wyróżnia cztery paragrafy. Analizuje je dokładnie, wskazując zdania nadrzędne i podrzędne, główne pojęcia i ich konkretne znaczenie, rodzaj stosowanego stylu, wewnętrzny związek między użytymi wyrażeniami. Przechodzi następnie do analizy retorycznej, zwracając uwagę na fakt, że prolog ma przede wszystkim zainteresować słuchacza bądź czytelnika, pozyskać jego dobrą wolę, podać główny wątek pisma. Mówiąc następnie o przesłaniu teologicznym prologu, autor zwraca uwagę na te zagadnienia, które bezpośrednio wypływają z analizy literackiej i retorycznej. Wyróżnia zatem i opisuje temat Słowa życia, Syna i jego apostołów, świadków i adresatów. Podobnie czyni z ośmioma pozostałymi perykopami składającymi się na Prima Ioannis¹⁰.

Praca Giurisato wydaje się jednym z najbardziej solidnych studiów ostatnich lat dotyczących Prima Ioannis; autor wykazuje dużą znajomość zagadnień literackich, retorycznych i teologicznych. Nawet jeśli zaproponowany podział pisma na dziewięć perykop, odznaczający się dużą oryginalnością, nie musi przekonywać każdego czytelnika, to sposób przeprowadzanej analizy może być uważany za wzorcowy.

R.E. Brown, jeden z największych współczesnych znawców literatury Janowej, poświęca sporo uwagi zagadnieniu wewnętrznej budowy Prima Ioannis¹¹. Zwraca uwagę przede wszystkim na fakt, że już w odległej historii autorzy zajmujący się tą księgą Pisma Świętego (Augustyn, Kalwin) napotykali na znaczne trudności w wyodrębnianiu poszczególnych części Prima Ioannis; co więcej, dochodzili niekiedy do wniosku, że żadna wewnętrzna systematyzacja nie jest w stanie wyrazić bogactwa przekazywanej treści, jak też wzajemnych związków istniejących pomiędzy różnymi stwierdzeniami pisma. Zdaniem autora trudności dotyczące struktury Prima Ioannis wynikają – przynajmniej w pewnej mierze – z faktu, że nadal sprawą otwartą jest zagadnienie jej rodzaju literackiego¹².

Różni badacze nowszych czasów, nawiązując niekiedy do stwierdzenia św. Augustyna, wedle którego głównym i niepodważalnym tematem Prima Ioannis jest miłość, dodają, że wewnętrzna logika pisma jest tak zaciemniona, iż można dowolnie przestawić poszczególne jego stwierdzenia i pismo może być czytane bez większych trudności. Rozwijając tego typu teorię, inni komentatorzy wysunęli hipotezę, wedle której Prima Ioannis powinna być traktowana jako wolny zestaw idei i wybranych zagadnień analizowanych w sposób cykliczny; w przypadku tego pisma zatem byłoby rzeczą bezużyteczną szukanie jakiegoś modelu czy wewnętrznej struktury.

Jednak zdecydowana większość biblistów – biorąc również pod uwagę fakt, że poradzono sobie zupełnie nieźle z podobnym problemem w odniesieniu do Ewangelii św. Jana i Apokalipsy – nie tylko wykazuje potrzebę wyróżnienia konkretnych części w Prima Ioannis, ale też śmiało wysuwa pewne propozycje. Wzmiankowany już R.E. Brown podsumowuje dotychczasowe próby podziału Prima Ioannis, posługując się pewnym schematem¹³, z którego wynika, że w historii dzielono dzieło na dwie, trzy, bądź nawet na siedem części. Z tabeli jasno wynika, że zdecydowana większość egzegetów opowiedziała się jednak za wyróżnieniem w Prima Ioannis trzech części, nawet jeśli w tej samej grupie dostrzega się pewne (raczej niewielkie) różnice, gdy chodzi o przyporządkowanie niektórych wierszy do ustalonych trzech bloków tematycznych. Sam Brown, biorąc pod uwagę przede wszystkim istniejący paralelizm między Prima Ioannis i czwartą Ewangelią, opowiada się za wyodrębnieniem w Liście dwóch głównych części oraz prologu i zakończenia: 1, 1-4 (prolog); 1, 5-3, 10 (pierwsza część); 3, 11-5, 12 (druga część); zakończenie (5, 13-21)¹⁴.

Z przytoczonych wypowiedzi jasno wynika, że sprawa wewnętrznego podziału Prima Ioannis jest – przynajmniej w jakiejś mierze – ciągle otwarta. Podobnie jest z innym tematem związanym z tą księgą Pisma Świętego, mianowicie z jej recepcją w chrześcijańskiej literaturze dwóch pierwszych wieków, czemu poświęcimy obecnie naszą uwagę.

1 Zob. P. Bonnard, La premièrę épître de Jean estelle johanniąue?, w: M. De Jonge, LEvangile de Jean. Sources, rédaction, théologie, Gembloux 1977, s. 301-305.
2 Zob. O. Cullmann, Der johanneische Kreis, Tübingen 1975.
3 Zob. T. Schmeller, Schulen im Neuen Testament? Zur Stellung des Urchristentums in der Bildungswelt seiner Zeit, Freiburg i.B. 2001.
4 Zob. G. Ghiberti, Introduzione alle Lettere di Giovanni, w: Idem (a cura di), Opera giovannea (= Logos. Corso di studi biblici 7), Torino 2003, s. 129-131.
5 Biblia Jerozolimska, dz. cyt., s. 1473.
6 Pisząc o rodzaju literackim Prima Ioannis, odwołujemy się w sposób szczególny właśnie do studium: J.-O. Tuñí - X. Alegre, Scritti giovannei e lettere cattoliche (= Introduzione allo studio della Bibbia 8) (wyd. oryginalne: Escritos jodnicos y cartas cathólicas, Estella 1995), Brescia 1997, s. 161-163.

7 G. Ghiberti, Introduzione alle Lettere di Giovanni, dz. cyt., s. 106: „Forse è impossibile individuarne il genere letterario specif co, ma è possibile farne una descrizione. 1 Gv è una composizione scritta, non lontana dall’epistola pubblica circolare. Essa privilegia la problematica generale sulle questioni individuali e, partendo da quella problematica, imposta una trattazione organica circa l’economia della comunione con Dio, destinandola a un pubblico non limitato nel tempo”.
8 G. Giurisato, Struttura e teologia della Prima Lettera di Giovanni. Analisi letteraria e retorica, contenuto teologico (= Analecta Biblica 138), Roma 1998, s. 7: „Trai problemi non risolti della 1 Gv c’è quello della struttura, che contribuisce a fare della Lettera uno dei testi più dif cili del NT. Ciò che importa però non è la dif coltà del problema, ma la possibilità di una soluzione”.
9 Zob. R.E. Brown, Le Lettere di Giovanni (= Collana: Commenti e studi biblici) (tytuł oryginalny: T e Epistles of John), Assisi 20002, s. 178-197.
10 Zob. G. Giurisato, Struttura e teologia, dz. cyt., s. 299-315.

11 Zob. R.E. Brown, Le Lettere di Giovanni, dz. cyt., s. 178-197.
12 Tamże, s. 178: „Non c ’è reale prova che 1 Gv sia una lettera. Questo fatto crea dei problemi, non solo riguardo al genere letterario di 1 Gv (che ho diagnosticato intermini di commento modellato sul vangelo di Gv), ma anche riguardo alla struttura o modello secondo cui venne sistemata dall’autore”.
13 Zob. tamże, s. 1030-1031. Analizując schemat proponowanych w historii podziałów Prima Ioannis, łatwo się dostrzega nie tylko rozbieżność co do ilości wyodrębnionych w Liście części, ale też różnice w podziale wierszy wśród tych autorów, którzy opowiadają się za tą samą liczbą elementów strukturalnych. Klasyfikacja podziałów staje się skomplikowana również z uwagi na brak w niektórych opracowaniach rozróżnienia między podziałem głównym a wyodrębnianiem niewielkich fragmentów Listu dotyczących jednego tematu.

Rozdział 1
„TO WAM OZNAJMIAMY, CO BYŁO OD POCZĄTKU” (1 J 1, 1)
Autor, gatunek literacki i struktura Prima Ioannis
Recepcja Prima Ioannis w chrześcijańskiej literaturze greckiej dwóch pierwszych wieków
Wersja Prima Ioannis czytana w pierwszych wiekach chrześcijaństwa
Starożytni autorzy łacińscy komentujący Prima Ioannis

Św. Augustyn: Homilie na Pierwszy List św. Jana
Pseudo-Hilary z Arles: Komentarz do siedmiu Listów katolickich
Św. Beda Czcigodny: Komentarz do siedmiu Listów katolickich

Rozdział 2
„BÓG JEST ŚWIATŁOŚCIĄ” (1 J 1, 5)
„Co ujrzeliśmy własnymi oczami” (1 J 1, 1)
„Bóg jest światłością” (1 J 1, 5)
„Chodzimy w ciemności” (1 J 1, 6)
„Jeżeli wyznajemy nasze grzechy” (1 J 1, 9)
„Mamy rzecznika u Ojca” (1 J 2, 1)
„Po tym właśnie poznajemy, że jesteśmy w Nim” (1 J 2, 6)
„Ciemności ustępują” (1 J 2, 8)
„Pożądliwość ciała, pożądliwość oczu i pycha tego życia” (1 J 2, 16)
„Dzieci, jest już ostatnia godzina” (1 J 2, 18)

Rozdział 3
„JESTEŚMY DZIEĆMI BOŻYMI” (1 J 3, 2)
„Zostaliśmy nazwani dziećmi Bożymi” (1 J 3, 1)
„Będziemy do Niego podobni” (1 J 3, 2)
„Kto pokłada w Nim tę nadzieję” (1 J 3, 3)
„Ktokolwiek narodził się z Boga, nie grzeszy” (1 J 3, 9)
„O co prosić będziemy, otrzymamy od Niego” (1 J 3, 22)

Rozdział 4
„KTO TRWA W MIŁOŚCI, TRWA W BOGU” (1 J 4, 16)
„Bóg jest miłością” (1 J 4, 8)
„W miłości nie ma lęku” (1 J 4, 18)
„Każdy, kto wierzy, że Jezus jest Mesjaszem, z Boga się narodził” (1 J 5, 1)
„Grzech, który sprowadza śmierć” (1 J 5, 16) 173

ZAKOŃCZENIE
BIBLIOGRAFIA
Źródła
Biblijne
Patrystyczne

Opracowania ogólne
Opracowania szczegółowe
WYKAZ SKRÓTÓW
INDEKS BIBLIJNY
INDEKS TEMATYCZNY

Ks. Waldemar Turek

Wydawnictwo WAM

Kraków 2009