Profilaktyka bezsensu. Czyli jak dbać o sens życia?

"Człowiek współczesny w zachodnim społeczeństwie zajmuje się funkcjonowaniem na optymalnym poziomie własnej skuteczności. Pomija jednak zasadnicze pytania: Jaki to ma sens? Po co ja żyję? Prędzej czy później te wątpliwości uderzą w każdego, kto pragnie nie tylko wegetować, ale prawdziwie żyć" - pisał Viktor Emil Frankl. Czym jest logoterapia i jaki wpływ może ona wywierać na kondycję psychiczną współczesnych ludzi?

Kondycja psychiczna młodzieży. Czy jest aż tak źle?

Najnowsze badania nad kondycją psychiczną młodzieży z końca roku 2022 prowadzone w ramach małopolskiego programu logoprofilaktycznego "Żyj z sensem" (www.zyjzsensem.pl) przez Fundacją Wspomagającą Wychowanie "Archezja" oraz Krakowski Instytut Logoterapii ukazują skalę zjawiska depresji i uzależnienia od Internetu wśród uczniów szkół podstawowych. Przebadanych zostało ponad 3,5 tys. młodych ludzi z klas VI-VIII SP. To co najbardziej niepokojące to skala objawów depresji, która u chłopców wynosi 19,7 proc. a u dziewcząt 35,0 proc., łącznie 27,6 proc. W klasie VIII ten odsetek jest największy: 23,7 proc. u chłopców i aż 43,0 proc. u dziewcząt. Podsumowując, co 4 uczeń wykazuje objawy depresji lub zmaga się z jej przejawami. Do jej charakterystycznych objawów zalicza się: obniżenie nastroju, spowolnienie lub pobudzenie psychoruchowe, brak odczuwania przyjemności, zahamowaną ekspresję, utratę apetytu, spadek masy ciała, bezsenność lub nadmierna senność, trudności z koncentracją, płaczliwość, myśli samobójcze.

10,9 proc. badanych dość często myślało, planowało lub robiło coś związanego z samobójstwem lub samookaleczeniem, 4,6 proc. przeważnie miało takie tendencje, a 4,3 proc. zawsze. Przeglądając podobne raporty nt. kondycji psychicznej młodzieży możemy uzyskać podobne wyniki i dojść do tych samych wniosków: zaburzenia zdrowia psychicznego dzieci, młodzieży ale także dorosłych stają się coraz bardziej powszechniejsze, a kolejki do specjalistów wydłużają się o kolejne miesiące.

Gdzie leży źródło problemów dotyczących kondycji psychicznej młodzieży?

W podobnych badaniach z 2021 roku okazało się, że poczucie sensu życia jest jednym z najsilniejszych czynników chroniących przed depresją i uzależnieniami behawioralnymi (R. Solecki, P. Hreciński). Co więcej, im bardziej wspierające były relacje rodzinne, tym wyższe okazywało się poczucie sensu życia, a w konsekwencji badani doświadczali mniejszej ilości objawów depresji i uzależnienia od Internetu. Na poczucie sensu życia składają się takie obszary jak: cele życia, afirmacja życia, ocena własnego życia oraz doświadczanie sensu życia.

Poczucie sensu życia to kategoria, którą wprowadził do psychiatrii i psychoterapii V. E. Frankl, profesor neurologii i psychiatrii z Uniwersytetu Wiedeńskiego, więzień obozów koncentracyjnych, twórca trzeciego wiedeńskiego nurtu psychoterapii, czyli Logoterapii, która jest zorientowana na Wolę Sensu jako dominujące pragnienie i dążenie człowieka, najsilniej motywujące do życia. Logoterapia pomaga pacjentowi w odkrywaniu obiektywnego sensu życia, zarówno w konkretnych sytuacjach jak i w odwołaniu do życiowej i unikatowej misji, którą każdy ma do wypełnienia i nikt nie może nas w tym zastąpić. Co więcej Frankl nie redukuje człowieka (jak wiele nurtów psychoterapii) do psychosomatyki, ale dowartościowuje wymiar noetyczny (duchowy), jako integralną część ludzkiej osoby, przejawiającą się w jej osobowości, gdzie przede wszystkim może leżeć źródło frustracji, nerwic, kryzysu egzystencjalnego, rozpaczy, pustki duchowej. To z kolei prowadzi do tragicznej triady: bólu, winy i śmierci, a ich objawami mogą być właśnie depresja, uzależnienia czy zachowania suicydalne. 

Prof. Frankl mówi o tragicznym optymizmie (łac. optimum - najlepsze), czyli optymizmie w obliczu tragedii - na przekór tragicznej trójcy: bólu, winy i śmierci - gdy ludzki potencjał jest w stanie: a) zmienić cierpienie w sukces i osiągnięcie; b) w winie odnaleźć szanse przemiany na lepsze; c) w ulotności i przemijaniu życia dostrzec motywację do odpowiedzialnych działań. Każda życiowa sytuacja ma ukryty sens, który nadaje jej wartość, nawet jeżeli wydaje się tragiczna w skutkach. Obozy koncentracyjne i wydarzenia II wojny światowej często stawały się kontekstem dla chrześcijańskiego radykalizmu i postaw heroicznych, które objawiały zwycięstwo ducha nad materią, serca nad rozumem, wieczności nad śmiertelnością. Przyjmowanie codziennych doświadczeń bez tej pogłębionej perspektywy sprawia, że przeżywany ból staje się nie do zniesienia, poczucie winy odbiera chęć do życia, a lęk przed śmiercią paraliżuje funkcjonowanie człowieka.

Logoterapia i nadzieja

Przywołane na początku artykułu badania nie skupiały się tylko na tym, jak jest źle, co możemy zaobserwować w większości badań. Oprócz czynników ryzyka zostały zdiagnozowane również czynniki chroniące i takie zjawisko jak PTG (posttraumatic growth). Termin ten wprowadzili R. Tedeschi i L. Calhoun w 1996 r., a nawiązuje on do wcześniejszych poglądów G. Caplana czy V. Frankla, a rozwijanych w Polsce m. in. przez K. Popielskiego, którzy wskazywali, że doświadczanie silnie stresujących wydarzeń, będących źródłem cierpienia, może wiązać się nie tylko z negatywnymi następstwami, ale także z pojawieniem się pozytywnych zmian psychologicznych. Dla przykładu badania z 2021 roku pokazały, że doświadczenie pandemii oraz izolacji społecznej dla ok 30% uczniów okazały się szansą do post-traumatycznego wzrostu, czyli do osiągnięcia lepszego sposobu funkcjonowania, lepszego zrozumienia siebie, większego doceniania zdrowia, życia czy relacji z najbliższymi.

W badaniach z końca 2022 roku zapytano młodzież o ich marzenia. Na początku listy znalazło się: mieć przyjaciół, znaleźć miłość, mieć udaną rodzinę, być kochanym. To pokazuje, jak piękne i głębokie są marzenia młodych ludzi i jak niezmienne pomimo przemian społeczno-cyfrowych, sztucznych "umilaczy życia" czy świata wirtualnego. Często problem leży w tym, że wartości czy marzenia są deklarowane, ale nie są lub nie mogą być realizowane. To powoduje wewnętrzny konflikt z obszaru duchowego, który może być wypierany i powodować nerwicę noogenną. Dlatego logoterapia pracuje na głębszych egzystencjalnie obszarach życia pacjenta, który sam nie jest objawem, ale posiada objaw, jest ponad nim, może go przekraczać, wreszcie pacjenta, który ma ciało, ma psychikę, ale jest wymiarem duchowym.

W ostatnich latach w Polsce powstała również logoprofilaktyka (Tomasz Gubała, Roman Solecki), czyli koncepcja zastosowania Logoterapii i Analizy Egzystencjalnej prof. V. E. Frankla do profilaktyki zintegrowanej, uniwersalnej, zawierająca wielowymiarową, integralną i personalistyczną wizję człowieka. Logoprofilaktyka jest stosowana w zapobieganiu takim zjawiskom jak: depresja, myśli samobójcze, zachowania autodestrukcyjne, uzależnienia czy pustka egzystencjalna.

Jak powie prof. Frankl:

(...) życie zachowuje swój potencjalny sens w każdych okolicznościach, nawet tych najbardziej nieznośnych. To z kolei sugeruje, że człowiek ma zdolność do kreatywnego przekuwania negatywnych stron życia na coś pozytywnego i konstruktywnego. Innymi słowy, liczy się przede wszystkim to, aby jak najlepiej wykorzystać daną sytuację.

Krakowski Instytut Logoterapii zajmuje się promowaniem i rozwijaniem myśli V. E. Frankla, zwłaszcza poprzez badania naukowe nad poczuciem sensu życia, kurs specjalistyczny i warsztaty z logoterapii, prowadzenie terapii indywidualnych i grup wsparcia "Poszukiwacze sensu" w nurcie logoterapii, rozwijanie koncepcji logoprofilaktyki, a także organizowanie otwartych wydarzeń, jak choćby cykliczne "Logo-Cafe - czyli rozmowy o sensie", gdzie poruszane są tematy dotyczące sensu życia i jego braku w różnych obszarach ludzkiej egzystencji.

Najbliższe "Logo-Cafe" odbędzie się 9 maja o godzinie 18:00 w Klubie pod Jaszczurami na Rynku Głównym, a jego tematem będzie: Czy Media i Big Pharma oddziałują na zjawisko depresji i myśli samobójczych? Prelegenci: prof. Matthias Bormuth i Alexander Vesely (wnuk V. E. Frankla). Szczegóły na stronie wydarzenia. Pełne raporty z badań dostępne są na stronie w zakładce Działalność/Badania. Najnowsze opracowanie na temat logoterapii, to książka ks. Rafała Szykuły "Logoterapia i analiza egzystencjalna. Teoria i praktyka”.

dr Roman Solecki - pedagog, profilaktyk, mediator, psychoterapeuta uzależnień, certyfikowany logoterapeuta. Pracownik Kliniki Psychiatrii Dorosłych, Dzieci i Młodzieży Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie, Adiunkt w Instytucie Pedagogiki Społecznej i Wsparcia Rodziny UP w Krakowie, Dyrektor Krakowskiego Instytutu Logoterapii.