Gdy nieśmiałość boli

Czym nieśmiałość jest? Nieśmiałość jest pojęciem nieostrym. Oksfordzki słownik podaje, że pierwsze udokumentowane użycie tego słowa odnotowano w ok. 1000 roku naszej ery w anglo-saksońskim wierszu. Wówczas oznaczało "łatwy do przestraszenia". Co to znaczy być nieśmiałym?

Można to pojęcie zdefiniować na kilka sposobów, w zależności od przyjętych kryteriów. Być nieśmiałym to znaczy być trudnym w kontakcie z powodu niepokoju, nieufności, ostrożności.  Osoba nieśmiała może być skromna i pełna rezerwy z powodu braku wiary we własne siły, może wzdrygać się przed okazywaniem pewności siebie, jest przewrażliwiona i bojaźliwa, może czuć się skrępowana w obecności innych. Zahamowania z tym związane mogę być tak silne, że utrudniają realizację wyznaczonych celów. Jednak żadna pojedyncza definicja nie jest adekwatna i nie oddaje w pełni czym jest nieśmiałość. Bo to złożona przypadłość, która pociąga za sobą całą gamę skutków - od lekkiego poczucia skrępowania, przez nieuzasadniony lęk, aż po skrajną nerwicę.

Czym nieśmiałość nie jest?

Nieśmiałość często bywa mylona z innymi cechami lub skłonnościami. Warto zaznaczyć, że onieśmielenie, to reakcja emocjonalna, która jest obserwowana dość powszechnie w sytuacjach nowych, krępujących, nieprzewidzianych, budzących konsternację. Ale osoby nieśmiałe przeżywają je o wiele intensywniej. Nieśmiałość należy odróżnić również od fobii społecznej i introwertyzmu, choć wielu je ze sobą utożsamia.

Lęk w fobii społecznej (zaburzenie lękowe związane z relacjami interpersonalnymi) jest przeżywany znacznie silniej niż w przypadku nieśmiałości. Lęk społeczny, według badaczy, ma trzy komponenty: somatyczny, poznawczy i uczuciowy. Aby mówić o przeżywaniu lęku społecznego, u osoby doświadczającej fobii, muszą wystąpić jednocześnie wszystkie trzy komponenty. Osoby nieśmiałe natomiast, według badań, doświadczają tylko niektórych z nich. Istnieje pogląd, który mówi, że nieśmiałość zawiera w sobie lęk społeczny, a ponadto wyraża się zahamowaniem zachowania, co niekoniecznie musi towarzyszyć w przypadku doświadczania fobii społecznej. Ważnym i charakterystycznym elementem nieśmiałości jest także aspekt JA, który wyraża się w etykietowaniu siebie, jako osoby nieśmiałej. Osoba z lękiem społecznym tego nie robi.

Introwertyzm natomiast przejawia się brakiem zainteresowania kontaktami społecznymi. Introwertyk nie odczuwa silnej potrzeby wchodzenia w relacje i dobrze mu z tym. Jest skierowany "do wewnątrz", stąd czerpie siłę i energię, samotność nie jest dla niego problemem. Tymczasem osoba nieśmiała potrzebę relacji interpersonalnych odczuwa bardzo mocno, ale nie posiada możliwości, by je nawiązać. Potrzebuje bliskości i nie znosi swojej samotności, jednak ma trudności z przełamaniem doświadczanego lęku.

Skąd się bierze nieśmiałość?

Istnieje kilka teorii dotyczących genezy nieśmiałości. Najczęściej mówi się o przyczynach genetycznych, na co wskazują także wyniki badań: z grupy nieśmiałych ojców posiadających potomstwo, ¾ ich dzieci również charakteryzuje się nieśmiałością, natomiast w gronie nieśmiałych matek stwierdza się ponad 60% nieśmiałego potomstwa. Drugim źródłem nieśmiałości może być środowisko. Oddziaływanie różnego rodzaju sytuacji - rodzinnych, wychowawczych, społecznych czy kulturowych - kształtuje każdego człowieka w toku rozwoju, nie tylko prawidłowym kierunku. Brak zaspokojenia emocjonalnych potrzeb, błędy wychowawcze, traumatyczne wydarzenia - wszystko to może składać się na przyczyny wycofywania się z kontaktów, lęku przed interakcjami, odczuwaniem dyskomfortu w sytuacjach publicznych.

Nieśmiałość bardzo często pojawia się już w dzieciństwie. Zauważona przez rodziców lub opiekunów, poddana odpowiednim działaniom terapeutycznym, może zostać przełamana. Nieśmiały mały człowiek może przynajmniej nauczyć się radzić sobie z jej przejawami, wypracować odpowiednie strategie radzenia sobie, oswoić i zaprzyjaźnić, by w jak najmniejszym stopniu odczuwać jej skutki.

Dziecko nie rodzi się uzbrojone w umiejętności społeczne. W toku rozwoju uczy się, jak wyrażać emocje, podejmowania refleksji nad swoim zachowaniem oraz działaniami innych, opanowania i radzenia sobie w trudnych sytuacjach, obrony swoich praw bez naruszania dobra innych, poznaje czym jest empatia. Jeśli dziecko nie ma tych umiejętności, a nawiązywanie kontaktów jest dla niego przykrym doświadczeniem, którego chcąc sobie zaoszczędzić, unika interakcji, to sygnał, że cechą dziecka jest nieśmiałość. Zazwyczaj jednak nieśmiałość nie znika wraz z upływem lat. Nie zostaje naturalnie pożegnana razem z dzieciństwem. Wówczas rośnie w siłę i zakorzenia się coraz bardziej.

Dlaczego nieśmiałość jest tak uciążliwa, trudna, niszcząca? Z kilku powodów:

• Utrudnia poznawanie nowych ludzi, zawieranie przyjaźni, pozbawia radości z potencjalnie pozytywnych przeżyć.
• Sprawia, że inni bardzo często niedoceniają naszych mocnych stron.
• Przeszkadza w wyrażaniu publicznie własnego zdania, poglądów, wartości, jest bariera nie do pokonania w obronie własnych praw.
• Przyczynia się do zakłopotania i nadmiernego przejmowania się swoimi własnymi reakcjami.
• Utrudnia precyzyjne myślenie oraz efektywne porozumiewanie się, ponieważ często towarzyszy jej lęk, samotność, a w konsekwencji depresja.

Jak rozpoznać nieśmiałość?

Można zauważyć kilka symptomów nieśmiałości: bierność społeczna podszyta z lękiem, brak wiary w siebie, niska samoocena, skłonność do zamartwiania się i obwiniania, negatywne przekonania na własny temat. Z samoopisów nieśmiałych dziewcząt i chłopców wyłania się dość smutny obraz. Dziewczęta opisują siebie jako chude, mniej inteligentne i mniej atrakcyjne niż ich nie-nieśmiałe koleżanki.

Osoby nieśmiałe wymieniają kilka symptomów fizjologicznych, które im towarzyszą: przyspieszony puls, szybsze bicie serca, pocenie się, dolegliwości ze strony układu pokarmowego, rumieniec na twarzy. Analizując te objawy, możemy dojść do wniosku, że przecież nie w nich nic niezwykłego, ponieważ każdy z nas ich doświadcza w sytuacji zdenerwowania i stresu. Tymczasem różnica polega na tym, że osoby nie-niesmiałe traktują wszystkie te objawy jako drobną niedogodność. Natomiast osoby nieśmiałe koncentrują się na tych fizjologicznych symptomach. Przeżywają każdy z nich na zapas, z wyprzedzeniem, zanim jeszcze wystąpi i już podczas tych przewidywań odbierają je jako katastrofę, co w rezultacie powoduje wycofanie z różnego rodzaju aktywności. Nie brak kompetencji czy problemy finansowe, ale własne dostrzegane i przeżywane symptomy fizjologiczne są głównym problemem, z który powoduje, że odczuwają lęk, frustracje i nadmiernie przejmują się sobą. Bowiem bardzo charakterystyczną cechą osoby nieśmiałej jest ogromna samoświadomość. Świadomość samego siebie, bycie w kontakcie ze sobą, pogłębiony wgląd, jest przejawem zdrowej osobowości. Jedna ta skłonność do autoanalizy, nadmiernego koncentrowania się na swoich przemyśleniach i uczuciach, może stać się obsesyjna i wówczas świadczyć o zaburzeniu pewnej równowagi w sferze psychologicznej. Osoby nieśmiało potrafią zabrnąć aż tak daleko.

Pokonać nieśmiałość

Ponieważ nieśmiałość bardzo utrudnia zawieranie znajomości, kontakty towarzyskie, znalezienie pracy, a także powoduje liczne problemy zdrowotne, warto podjąć z nią walkę. Jeśli zauważymy u naszego dziecka objawy nieśmiałości, z pewnością nie wolno utwierdzać go w tym przekonaniu. Piętnowanie i stygmatyzowanie przyniesie odwrotny skutek. Nazywanie dziecka nieśmiałkiem lub dzikusem spowoduje, że problemy z otwartością i podejmowaniem interakcji jeszcze bardziej się pogłębią. Nie wolno z tego powodu ośmieszać, poniżać czy krytykować - ani publicznie, ani w cztery oczy. Również zmuszanie dziecka do wchodzenia w sytuacje społeczne nie będzie działaniem terapeutycznym, a jedynie traumą, która sprawi, że dziecko w ogóle przestanie się angażować.

Co należy zrobić?

Należy rozpocząć, nazwijmy to - trening umiejętności społecznych, stwarzając okazje do ich rozwoju. Stwarzanie sytuacji to nie to samo, co wciąganie w relacje na siłę. Należy dać dziecku przykład i pokazać, że nawiązywanie kontaktów, rozmowa, wypowiadanie się przy innych nie jest tak trudne i zagrażające, jak wydaje się dziecku. Dziecko najszybciej uczy się poprzez naśladowanie. Tak jak w pełnieniu ról i obowiązków, tak w przezwyciężaniu nieśmiałości - bądźmy dla dziecka wzorem. Warto podkreślać zalety dziecka, chwalić za to, co robi dobrze - podnosząc jego poczucie własnej wartości, przyczyniamy się budowania pozytywnego obrazu siebie naszego dziecka, a przez to wspomagamy jego otwartość i śmiałość na innych.

Jeśli dziecko samo boi się odezwać, należy zainicjować rozmowę, zadając mu pytania, na które z pewnością zna odpowiedź - o przedszkole, o ulubione zajęcia, najfajniejsze zabawki, wakacje. Dobrze wówczas poinformować o sytuacji opiekunów z przedszkola, szkoły, świetlicy czy grup, do których dziecko należy, by stworzyli dziecku warunki dla niego najbezpieczniejsze pod względem psychicznym. Bardzo dobrą formą kontaktu z rówieśnikami jest plac zabaw - warto zachęcać malucha do zabawy z innymi dziećmi, dzielenia się zabawkami w piaskownicy, wspólnego budowania zamku czy zabawy w chowanego. Od czasu do czasu niech nasza pociecha odwiedzi w domu kolegę lub zaprosi do własnego domu koleżankę - w tak bezpiecznym miejscu, z mniejsza liczbą osób, łatwiej oswajać lęk i pokonywać bariery nieśmiałości. Stąd już tylko krok do społecznych zabaw, które i tak często inicjują przedszkolaki - w sklep, w szkołę, w przychodnię, w dom. Wchodzenie w role pomaga w przezwyciężaniu onieśmielenia, ponieważ wymaga od dziecka określonych zachowań, charakterystycznych dla "granej" postaci.

A co wówczas, gdy nieśmiałość boli w dorosłym życiu?

By nieśmiałość przestała być ciężarem, trzeba ten ciężar z siebie zrzucić. Podstawą jest dokonanie szeregu zmian w swoim życiu. Przede wszystkim należy zarzucić przekonanie o niereformowalności swojej osobowości i otoczenia. Istnieje sporo dowodów (naukowych!) na to, że osobowość i zachowanie człowieka mogą się zmieniać w zależności od sytuacji.

Dlatego:

• zmień myślenie o sobie i swojej nieśmiałości
• zmień sposób, w jaki się zachowujesz
• zmień sposób myślenia innych ludzi o Tobie
• zmień określone sytuacje społeczne, które sprzyjają nieśmiałości.

To wymaga czasu i pracy, ale nie jest niemożliwe. Dokonywanie rzeczy niemożliwych często wymaga odwagi. Dawniej, dziś głównie w literaturze, ludzi odważnych określano mianem śmiałków. Jeśli boisz się dokonać zmian, to masz najlepsze predyspozycje na śmiałka. Bo człowiek odważny to nie ten, co się nie boi, ale ten, co dokonuje rzeczy niemożliwych pomimo swojego strachu.