Kościoł katedralny i katedra biskupia

Arcybiskup-nominat Wiktor Skworc obejmie dziś kanonicznie urząd arcybiskupa metropolity katowickiego. Z tej okazji publikujemy szkic o znaczeniu kościoła katedralnego, słowach i gestach towarzyszących ingresowi oraz symbolice insygniów biskupich używanych podczas takiej liturgii.

Rozpoczęcie przez nowo mianowanego biskupa diecezjalnego posługi w diecezji odbywa się w czasie uroczystego wprowadzenia (ingresu) do kościoła katedralnego (archikatedralnego). Kościół katedralny to ten, w którym znajduje się katedra biskupia - miejsce zarezerwowane dla biskupa.

Katedra biskupia jest podwójnym znakiem. Ma przypominać biskupowi, że jest powołany do tego, aby służyć braciom, a nie aby jemu służono, ale także jest znakiem jedności w wierze Kościoła partykularnego zgromadzonego wokół biskupa, który wypełniając zadania nauczyciela, kapłana i pasterza, prowadzi lud Boży do Królestwa niebieskiego.

Początkowo katedra biskupia miała formę krzesła znajdującego się na podwyższeniu, które zajmował wyłącznie biskup, a słowo katedra odnosiło się jedynie do tego miejsca. Katedra biskupia znajdowała się w kościele biskupim i była z nim nierozerwalnie związana. Dlatego też kościół ten często nazywano ecclesia matrix lub ecclesia mater (kościół matka, macierzysty, założycielski). Z biegiem czasu słowo katedra straciło swoje znaczenie i zaczęto odnosić je do kościoła biskupiego, a w odniesieniu do katedry biskupiej zaczęto używać określenia tron. Taką też formę zaczęła przyjmować katedra biskupia.

W 1968 roku Stolica Apostolska postanowiła, że katedra biskupia nie powinna przypominać tronu, nie należy jednak zmieniać tego, co stanowi zabytek. W swojej prostej formie ma być takim miejscem, z którego biskup będzie dobrze widziany przez wiernych i będzie jasne, że rzeczywiście przewodniczy całej wspólnocie wiernych.

Kościół katedralny z katedrą biskupią jest "matką i głową wszystkich kościołów diecezji", jest w diecezji centralnym miejscem celebracji, którym przewodniczy biskup. To w tym kościele celebrowana jest liturgia w uroczyste dni roku liturgicznego, tu udzielane są święcenia, poświęca się olej krzyżma i błogosławi olej chorych, a także odbywają się najważniejsze wydarzenia w życiu Kościoła partykularnego takie jak synod, przyjęcie nowego biskupa, czy jego pogrzeb. Zwykle w podziemiach kościoła katedralnego pochowani są zmarli biskupi diecezjalni. Każdego roku w całej diecezji obchodzone jest święto poświęcenia kościoła katedralnego (w naszej archidiecezji 9 czerwca).

Z tego szczególnego miejsca w diecezji, jakim jest kościół katedralny, powinien płynąć przykład zachowania przepisów, dokumentów i ksiąg liturgicznych, odnoszących się do sposobu sprawowania liturgii, a także do urządzenia i wystroju kościołów.

Przyjęcie biskupa w jego kościele katedralnym

Biskup rozpoczyna posługę w diecezji od ingresu, czyli uroczystego wejścia do swojego kościoła katedralnego. Zwyczaj odbywania ingresu wywodzi się z praktyki prawa rzymskiego, według którego pierwsze wejście do budowli, czy posiadłości oznaczało wejście w jej posiadanie, możliwość zarządzania i dysponowania nią. Taki ingres wymagał również przedstawienia się ludowi oraz zakomunikowania programu działania. Zwyczaj ingresu praktykowanego w cesarstwie rzymskim wywarł wpływ na ceremonie związane z obejmowaniem i sprawowaniem zarówno władzy świeckiej, jak i rozpoczęciem posługi przez biskupa w diecezji. W Kościele zwyczaj ingresu pozostał do dzisiaj - Ceremoniale Episcoporum nazywa go przyjęciem biskupa w jego kościele katedralnym. Poszczególne części liturgii związanej z objęciem diecezji przez biskupa wymownie uświadamiają, że nowy biskup rozpoczyna pełnienie posługi, której główne zadania to: głoszenie słowa Bożego (nauczanie), celebrowanie liturgii (uświęcanie) oraz prowadzenie ludu Bożego do zbawienia (pasterzowanie).

Według wymagań norm prawa kanonicznego, zgodnie z tradycją oraz teologią, posługa biskupa w diecezji rozpoczyna się celebracją Mszy św. Nowo mianowany biskup przewodniczy liturgii sprawowanej razem z innymi biskupami na znak jedności Kolegium Apostolskiego, a także z prezbiterami, którzy są najbliższymi współpracownikami biskupa w wypełnianiu jego posługi. Na początku Eucharystii odbywają się obrzędy związane z ingresem.

Pierwszy obrzęd ma w głównej mierze znaczenie kanoniczne. Biskup podejmuje zadania w diecezji w imieniu samego Chrystusa z mandatu Biskupa Rzymu. Przez niego jest posłany. Dlatego nowo mianowany biskup po przybyciu do swojej diecezji ma obowiązek przedstawienia wobec kolegium konsultorów pisma apostolskiego, na mocy którego papież powierza mu wszelką władzę zwyczajną, własną i bezpośrednią, jaka jest wymagana do pełnienia pasterskiego urzędu (KPK kan. 381) w Kościele partykularnym. Odczytanie dokumentu odbywa się w obecności kanclerza kurii, którego zadaniem jest sporządzenie stosownego protokółu, a także zgromadzonych na liturgii wiernych, którzy reprezentują lud Boży diecezji. Odpowiadając na decyzję papieża i wyrażając radość z nowego Pasterza, po odczytaniu pisma apostolskiego, wierni oddają cześć Bogu w Trójcy Jedynemu słowami: Chwała Ojcu i Synowi i Duchowi Świętemu...

Od tego momentu nowo ustanowiony biskup ma pełne prawo do tego, aby w kościele katedralnym zająć należne mu miejsce, którym jest katedra biskupia, znak jego posługi nauczycielskiej, kapłańskiej i pasterskiej oraz znak jedności wyznawców tej samej wiary (por. Caeremoniale Episcoporum nr 42). Biskup ma pełnię kapłaństwa, jest następcą Apostołów postawionym przez Ducha Świętego, jako pasterz, (...) Chrystus bowiem dał Apostołom oraz ich następcom nakaz i władzę, by nauczali wszystkie narody, uświęcali ludzi w prawdzie oraz obejmowali ich troską pasterską. Z tej racji biskup stał się przez Ducha Świętego, który został mu dany, prawdziwym i autentycznym nauczycielem wiary, kapłanem i pasterzem (por. Dekret o pasterskich zadaniach biskupów nr 2). Z tej racji biskupowi należy się szacunek oraz posłuszeństwo. Po zajęciu przez biskupa katedry wyrazy czci i szacunku (homagium) składają mu jego najbliżsi współpracownicy: biskupi pomocniczy, przedstawiciele duchowieństwa (prezbiter i diakon) i osób życia konsekrowanego oraz wierni świeccy.

W sytuacji kiedy urząd biskupa diecezjalnego obejmuje arcybiskup metropolita, zanim wstąpi na katedrę biskupią, może odbyć się obrzęd nałożenia paliusza. W sensie ścisłym jest on znakiem władzy metropolity, podkreśla jego szczególną łączność z Biskupem Rzymu i może być noszony w granicach prowincji kościelnej (metropolii). Paliusz wyraża także troskę metropolity jako pasterza nad powierzonym mu ludem Bożym.

Wszystkie obrzędy sprawowane w czasie przyjęcia biskupa w jego kościele katedralnym zmierzają do tego, co stanowi centrum życia całego Kościoła, a czego w diecezji pierwszym szafarzem jest biskup - do celebracji Eucharystii.

Rozpoczęcie posługi biskupa jest wielkim wydarzeniem w życiu diecezji i każdego roku powinien być wspominany oraz łączony z modlitwą za biskupa, a w kościele katedralnym biskup powinien z tej okazji przewodniczyć Mszy św.

Insygnia biskupie używane w liturgii

W czasie sprawowania liturgii Mszy św. biskup używa takich samych szat liturgicznych jak prezbiter, czyli alby, stuły oraz ornatu. W uroczystych celebracjach zgodnie z tradycją dla ukazania tego, że biskup jest sługą, pod ornat powinien nałożyć dalmatykę - szatę liturgiczną diakona.
Biskup używa także odznak pontyfikalnych, którymi są: pierścień, pastorał, mitra, krzyż noszony na piersiach (pektorał), ponadto arcybiskup metropolita zakłada paliusz. Są one przekazywane biskupowi w czasie święceń biskupich.

Pierścień powinien być zawsze noszony przez biskupa, gdyż jest oznaką wierności i wiary oraz oblubieńczej więzi z Kościołem (por. Ef 5,22-32). Pierścień na ręku biskupa jest konsekwencją przyjętych zobowiązań "zachowania czystego i nienaruszalnego skarbu wiary, który zgodnie z tradycją od czasów apostolskich zawsze i wszędzie jest strzeżony w Kościele".

Pastorał jest znakiem pełnienia przez biskupa zadania pasterza, czyli tego, który będąc przewodnikiem odpowiedzialnym za lud Boży, prowadzi go i wskazuje drogę (por. Ps 23,4). Biskup używa pastorału, gdy idzie w procesji, gdy słucha czytania Ewangelii, wygłasza homilię, przyjmuje śluby lub przyrzeczenia, wypowiada wyznanie wiary; podczas błogosławieństwa osób.

Podczas celebracji liturgicznych biskup zakłada także mitrę. To nakrycie głowy ma mu przypominać o ciągłym dążeniu do świętości. Symbolika mitry odwołuje się do tekstów biblijnych mówiących: iż mitra jest rodzajem turbanu z napisem: «Poświęcony dla fahwe» (Wj 28,36) oraz kiedy zaś objawi się Najwyższy Pasterz otrzymacie niewiędnący wieniec chwały (1P 5,4). Biskup używa mitry: kiedy siedzi, wygłasza homilię; gdy wypowiada słowa powitania, przemówienia i zachęty, gdy uroczyście błogosławi lud, gdy wykonuje gesty sakramentalne, a także gdy idzie w procesji.

Piuska to niewielkie, okrągłe nakrycie głowy w kolorze fioletowym. Jest znakiem godności kościelnej. Biskup nosi ją zarówno w czasie liturgii, jak i poza nią.

Krzyż (pektorał) noszony na piersiach nakłada biskup na ornat. Krzyż noszony przez arcybiskupa ma przypominać mu o konieczności kroczenia za Chrystusem, głoszenia i bycia świadkiem Ukrzyżowanego, ale także ma umacniać i zapowiadać, że droga cierpienia i krzyża prowadzi do chwały.

Paliusz jest wstęgą wykonaną z wełny baranków pobłogosławionych przez papieża, na której wyszytych jest sześć czarnych krzyży nawiązujących do sześciu ran Chrystusa. Okala ona szyję i zwisa swobodnie na piersiach i na plecach arcybiskupa. Paliusz wyraża jedność, więź miłości, komunii ze Stolicą Apostolską oraz jest zachętą do męstwa. Arcybiskup metropolita, który otrzymał od Biskupa Rzymu paliusz, nosi go na ornacie, kiedy na terenie swojej metropolii sprawuje Mszę. Symbolikę paliusza przypomniał papież Benedykt XVI, inaugurując swój pontyfikat: wełna jagnięcia ma przedstawiać zagubioną owcę, a także chorą lub słabą, którą pasterz bierze na ramiona i niesie do źródła żywej wody.

Paliusz jest zrobiony przez siostry zakonne mieszkające przy rzymskim kościele św. Cecylii na Zatybrzu, z wełny baranków pobłogosławionych przez Papieża w dzień św. Agnieszki (21 stycznia).

Kiedy arcybiskup metropolita idzie w procesji, na jej początku niesie się krzyż metropolity, czyli krzyż o dwóch poprzecznych ramionach - górnym krótszym i dolnym dłuższym.