Albania - kraj współczesnych męczenników

Zbliżająca się podróż Franciszka do Albanii jest okazją do przyjrzenia się temu krajowi i choćby pobieżnego poznania jego bogatej w wydarzenia historii. Jest to tym ważniejsze, że jednodniowy pobyt Ojca Świętego w państwie położonym po drugiej stronie - w stosunku do Włoch - Adriatyku będzie jego pierwszą wizytą w kraju europejskim (po trzech podróżach na inne kontynenty). Zapowiedział ją sam papież Franciszek po niedzielnej modlitwie "Anioł Pański" 15 czerwca. Oświadczył wówczas, że udając się do Albanii, pragnie "utwierdzić w wierze tamtejszy Kościół i dodać otuchy temu krajowi, który tak długo cierpiał z powodu minionych ideologii".

Apostolskie korzenie chrześcijaństwa

Początki chrystianizacji ziem dzisiejszej Albanii wiążą się z działalnością apostołów, o czym może świadczyć pośrednio wzmianka w Liście św. Pawła do Rzymian: "Oto od Jeruzalem i na całym obszarze aż po Ilirię dopełniłem [głoszenia] Ewangelii Chrystusa" (Rz 15, 9). Położona na wschodnim wybrzeżu Adriatyku starożytna Iliria rozciągała się mniej więcej od terenów dzisiejszej Chorwacji (jej zachodniej części) na północy po Macedonię na południu, przy czym najbardziej kojarzona jest właśnie z Albanią i to jej mieszkańcy uważają się za potomków Ilirów.

Już na przełomie I i II w. w portowym mieście Dyrrhachium (dzisiejszy Durrës - po słowiańsku Dracz) miała istnieć gmina chrześcijańska licząca ponad 70 rodzin. Według tradycji oprócz św. Pawła działał tam także św. Andrzej Apostoł, ale nie jest to potwierdzone źródłowo. Tak czy owak na początku IV w. cała dzisiejsza Albania była już w praktyce schrystianizowana, podlegając przy tym wpływom rzymskim na północy i bizantyńskim na południu.

Wiadomo, że biskupi z tych ziem uczestniczyli w Soborze Nicejskim (325 r.) i w synodzie w Sardyce (dzis. Sofii; 344). Na przełomie IV i V w. powstała organizacja kościelna, obejmująca diecezje: Scupi (dzis. Skopje), Dyrrhachium (Durrës), Preweza (dzis. Grecja Zach.) i Szkodra. Do 733 ziemie te należały do patriarchatu rzymskiego, potem cesarz Leon Izauryjski przyłączył je do Bizancjum. Wcześniej, w VII w. najeżdżali je pogańscy wówczas Bułgarzy, którzy zniszczyli miejscowe struktury kościelne, później jednak, gdy sami stali się chrześcijanami nurtu wschodniego, utworzyli w 890 własny, niezależny patriarchat w Ochrydzie, obejmujący większą część dzisiejszej Albanii. Nastąpił bujny rozkwit miejscowego chrześcijaństwa, który swój szczyt osiągnął w wiekach XII i XIII. Patriarchat, potem arcybiskupstwo ochrydzkie, przetrwał do 1767, po czym tamtejsi prawosławni przeszli bezpośrednio pod jurysdykcję Konstantynopola.

W tym też czasie (tzn. na przełomie XII i XIII w.), ale w związku z wyprawami krzyżowymi powstało w Draczu arcybiskupstwo łacińskie, podlegające utworzonemu w 1204 patriarchatowi łacińskiemu w Konstantynopolu. Później przechodziło ono różne koleje losu, a od 23 grudnia 1992 tworzy archidiecezję Tirana-Durrës.

Panowanie tureckie

Różne były też losy ziem albańskich, które często zmieniały przynależność państwową (władcy rodzimi, serbscy, wpływy włoskie), by w 1480 przejść ostatecznie pod panowanie tureckie. Wcześniej - w latach 1444-68 były generał armii tureckiej, później albański bohater narodowy Jerzy Kastriota, zwany Skanderbegiem (po alb. Gjergj Kastrioti Skënderbeu; 1405-68), toczył zwycięskie wojny z Turkami, powstrzymując ich najazdy na swą ojczyznę. Dopiero w 12 lat po jego śmierci udało się im opanować ziemie albańskie na ponad cztery stulecia.

Ich rządy na tym obszarze różniły się nieco od panowania w innych częściach Bałkanów. Przede wszystkim, w odróżnieniu np. od Bułgarów czy Serbów większość Albańczyków przyjęła islam, choć z drugiej strony duża ich część, może nawet połowa, zrobiła to ze względów taktycznych i praktycznych, pozostając w ukryciu chrześcijanami (zwłaszcza prawosławnymi). Trwali tak z pokolenia na pokolenie w domach rodzinnych, pozostając na zewnątrz muzułmanami i gdy Albania uzyskała niepodległość na początku XX wieku, powracali często do wiary ojców.

Inną specyfiką tutejszego islamu było jego rozdrobnienie na różne odłamy i sekty, np. ważną rolę odgrywali w nim bektaszyci i alewici - nurty nieortodoksyjne, a nawet wręcz heretyckie z punktu widzenia prawowiernego islamu. Albania do dzisiaj jest głównym skupiskiem i światowym centrum bektaszytów.

Mimo kryptochrześcijaństwa większość Albańczyków przeszła na islam i w XX wieku przez całe dziesięciolecia był to jedyny kraj w Europie, którego mieszkańcy w większości wyznawali tę religię (dziś doszły do tego, choć w różnych proporcjach, Bośnia i Hercegowina oraz Kosowo).

Albania niepodległa

Rządy tureckie na Bałkanach zaczęły słabnąć pod koniec XIX w., co wykorzystali również Albańczycy, wywołując szereg powstań i wspierani przez państwa zachodnie, głównie Włochy i Francję ogłosili 28 listopada 1912 we Vlorze (w płd.-zach. Albanii) niepodległość kraju. Potwierdziła to 29 lipca 1913 konferencja ambasadorów najważniejszych ówczesnych państw europejskich, które jednocześnie zobowiązały się do opieki (patronatu) nad nią. Były to Austro-Węgry, Francja, Niemcy, Rosja, Wielka Brytania i Włochy. Te ostatnie zachowały tam jeszcze przez kilka lat duże wpływy w nowym państwie i dopiero kongres ogólnoalbański w mieście Lushnja (środk.-zach. część kraju) w dniach 21-31 stycznia 1920 postanowił, że Albania jest krajem w pełni zjednoczonym i suwerennym, z własnymi strukturami państwowymi. 17 grudnia tegoż roku przyjęto ją do Ligi Narodów, a 9 września 1921 suwerenność kraju i nienaruszalność jego granic (z 1913) potwierdziła konferencja ambasadorów w Paryżu.

Niepodległość kraju oznaczała też pełne odrodzenie religijne. M.in. miejscowy Kościół prawosławny podjął starania o uzyskanie autokefalii (pełnej niezależności organizacyjnej), którą Konstantynopol uznał oficjalnie 12 kwietnia 1937. Kościół katolicki początkowo rozwijał się normalnie, ale gdy w 1928 rządy objął król Ahmed beg Zogu (1895-1961) który wprowadził w kraju dyktaturę, zaczął być ograniczany w swych działaniach, m.in. utracił opiekę ze strony państwa, a w 1933 władze zamknęły większość prywatnych szkół katolickich.

W czasie okupacji - najpierw włoskiej (1939-43), potem niemieckiej (1943-44), która w Albanii przebiegała dość łagodnie - oba Kościoły, zwłaszcza katolicki, udzielały poparcia zwolennikom niepodległości, choć jednocześnie współpracowały z najeźdźcami, ale głównie w celu złagodzeniu skutków wojny dla miejscowej ludności. Pod koniec wojny przedstawiciele episkopat katolickiego nawiązali nawet kontakty z ugrupowaniem "Balli Kombëtar" (Front Narodowy), walczącym o wolność kraju, o nastawieniu antykomunistycznym.

Rządy komunistyczne - pierwsze państwo ateistyczne

Po wyzwoleniu kraju spod okupacji niemieckiej 28 listopada 1944 i pokonaniu niekomunistycznych sił politycznych władzę w kraju objęli komuniści, którzy niemal natychmiast przystąpili do wprowadzania swych porządków. 11 stycznia 1946 zgromadzenie ustawodawcze (wyłonione w wyniku wyborów z 2 grudnia 1945) zniosło monarchię i ogłosiło utworzenie Albańskiej Republiki Ludowej.

Nowe władze bardzo szybko pokazały swe głęboko antyreligijne i stalinowskie oblicze. Reforma rolna z lat 1945-46 pozbawiała Kościoły prawie zupełnie własności ziemskiej, w 1947 do szkół wszystkich szczebli wprowadzono nauczanie ateistyczne, bardzo poważnie ograniczono możliwości działań Kościołów i instytucji religijnych. Jednocześnie formalnie kodeks karny zapewniał swobodę wyznania, przewidując nawet kary za utrudnianie sprawowania obrzędów religijnych, ale w praktyce karano, i to surowo, wyłącznie za naruszanie zasady rozdziału Kościołów od państwa (w interpretacji komunistycznej).

Pozostający pod silnymi wpływami stalinizmu rządzący komuniści zwrócili się przeciw wszelkiej religii, traktując ją jako "opium dla ludu", a przy tym krytykując specyficznie każde z głównych wyznań. Katolikom zarzucano, że byli i są agentami faszystowskich Włoch i reakcyjnego Watykanu, prawosławnym, że są agentami Grecji, z którą Albania zawsze miała "na pieńku", a po wojnie oba kraje znalazły się po dwóch stronach barykady. Muzułmanie byli obwiniani m.in. o sprzyjanie wstecznictwu i zacofaniu zwłaszcza na płaszczyźnie obyczajowej i społecznej. A wszystkie religie razem krytykowano jako "obce ciała", narzucone krajowi w różnych okresach z zewnątrz.

Szczególnie dotkliwie ową wrogość odczuł Kościół katolicki (ponad 100 tys. wiernych, 193 parafie, ok. 200 księży, 5 biskupów w 1945), któremu władze narzuciły w czerwcu 1951 przepisy, zmuszające go do zerwania jedności z papieżem i Stolicą Apostolską. Powstał więc Albański Narodowy Kościół Katolicki (podobnie jak w 2 lata później nastąpiło to w komunistycznych Chinach). Ale i te ograniczenia nie uchroniły go od dalszych represji, jakie były udziałem katolików od początku nowych rządów.

Na początku lat sześćdziesiątych rozpoczęła się w całym kraju - ponoć na życzenie ludu pracującego - walka z religią, która nasiliła się jeszcze bardziej w połowie tej dekady, gdy w 1966 rozpoczęła się w Chinach "wielka proletariacka rewolucja kulturalna". Albania, będąca w owym czasie jedną sojuszniczką Pekinu w Europie, skwapliwie włączyła się w ten proces, czego efektem była m.in. likwidacja wszelkiego życia religijnego w kraju.

6 lutego 1967 ówczesny szef Albańskiej partii Pracy Enver Hoxha (Hodża) wezwał młodzież do walki z "przesądami religijnymi", a już 29 kwietnia tegoż roku parlament ogłosił Albanię jako "pierwsze ateistyczne państwo na świecie". W lipcu prasa miejscowa podała, że w kraju zamknięto 2169 obiektów kultu: meczetów, kościołów, cerkwi, klasztorów itp., dzięki czemu naród "uwolnił się nie tylko z ucisku gospodarczego, ale także ze zniewolenia duchowego". Zniszczono m.in. 327 kościołów katolickich.

Zmieniono też postanowienia konstytucji, mówiące o wolności sumienia i wyznania, zastępując je artykułami zakazującymi działalności wszelkich instytucji religijnych. Rozpoczęły się prześladowania duchowieństwa i świeckich, a za najmniejszy przejaw życia religijnego groziły wieloletnie kary więzienia i obozy pracy, a nierzadko wyroki śmierci. Jeszcze w 1988, po śmierci E. Hoxhy w kwietniu 1985, zakazywano nadawania dzieciom imion religijnych.

Odrodzenie życia religijnego - wizyta Jana Pawła II

Taki stan rzeczy trwał do początku lat dziewięćdziesiątych, gdy na fali przemian w całej Europie Środkowo-Wschodniej proces ostrożnej demokratyzacji dotarł również do Albanii. W maju 1990 usunięto z konstytucji artykuły o "zakazie propagandy religijnej", a 4 listopada tegoż roku w kaplicy cmentarnej w Szkodrze o. Simon Jubani - jeden z nielicznych duchownych, którzy przeżyli represje - odprawił pierwszą po dziesięcioleciach Mszę św. Przybyło na nią kilka tysięcy ludzi. W styczniu następnego roku nowy rząd rozpoczął rozmowy ze Stolicą Apostolską, a niebawem wspomnianego o. Jubaniego przyjął na audiencji w Watykanie Jan Paweł II.

Nastąpiła cała seria wizyt delegacji albańskich i watykańskich, przy czym przełomowy był 2-miesięczny pobyt przedstawicieli Stolicy Apostolskiej w okresie maj-lipiec 1991. Spotkała się ona ze wszystkimi księżmi i siostrami zakonnymi, którzy przeżyli prześladowania: byli to 1 biskup (Nikolla Troshani), 32 księży i 42 zakonnice. 5 lipca 1991 papież przyjął na audiencji po raz pierwszy premiera Albanii Ylliego Bufiego, a 7 września tegoż roku rząd w Tiranie nawiązał stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. Ciekawostką jest, że pierwszą siedzibą nuncjusza abp. Ivana Diasa (z Inbdii, późniejszego kardynała) stałą się dawna ambasada Kuby, a sekretarzem nuncjatury był Polak ks. Jan Bielaszewski.

Wielkim wydarzeniem, wykraczającym daleko poza sprawy kościelne, była jednodniowa wizyta Jana Pawła II w Albanii 25 kwietnia 1993. W katedrze w Szkodrze Ojciec Święty konsekrował wówczas 4 biskupów, odtwarzając w ten sposób hierarchię katolicką w tym kraju.

Ustanie prześladowań religijnych objęło też inne wspólnoty religijne - odrodził się Kościół prawosławny, zaczęli swobodnie działać muzułmanie, kraj przystąpił do Organizacji Konferencji (obecnie Współpracy) Islamskiej, a do kraju zaczęli masowo przybywać przedstawiciele różnych wspólnot protestanckich, zwłaszcza tzw. wolnych Kościołów (baptyści, zielonoświątkowcy, też świadkowie Jehowy, mormoni i inni).

Stan dzisiejszy

Dziś Kościół katolicki rozwija się w miarę normalnie, borykając się jednak z licznymi trudnościami, związanymi zarówno z przezwyciężaniem skutków minionych "bezbożnych" dziesięcioleci, jak i z nowymi wyzwaniami: zeświecczeniem życia, ubóstwem, masową emigracją zarobkową (głównie do Włoch) itp. Brakuje duchowieństwa, zwłaszcza rodzimego, a społeczeństwo w swej masie nadal pozostaje w dużej mierze ateistyczne, szczególnie na płaszczyźnie moralnej i mentalnej. Daje znać o sobie także wpływ liberalizmu zachodniego, docierającego do kraju za pośrednictwem współczesnych mediów z internetem na czele oraz w wyniku otwarcia granic.

Według najnowszych statystyk, ogłoszonych przez Biuro Prasowe Stolicy Apostolskiej w sierpniu br., na koniec ub.r. w kraju o powierzchni nieco ponad 28,7 tys. km kw., mieszkało ok. 3,25 mln osób, wśród których było 517 tys. katolików, czyli niespełna 16 proc. mieszkańców. Kościół tamtejszy dzieli się na dwie metropolie: Tirana-Durrës (Dracz) i Szkodra-Pult, w których skład wchodzą dwie archidiecezje, 3 diecezje i administratura apostolska Południowej Albanii. Episkopat liczy 8 biskupów. W 124 parafiach pracuje 54 kapłanów diecezjalnych i 93 zakonnych, 2 diakonów stałych i 478 sióstr, przy czym większość tych osób to cudzoziemcy. Do kapłaństwa przygotowuje się 53 kandydatów w seminariach duchownych wyższych wspieranych przez 15 seminarzystów niższych.

Kościół prowadzi 54 przedszkola i szkoły podstawowe z ponad 6,3 tys. dzieci, 14 szkół średnich i ponadpodstawowych z przeszło 2,1 tys. uczniów i 5 uczelni wyższych, do których uczęszcza prawie 2,4 tys. studentów. Prowadzi też 8 szpitali, 29 ambulatoriów, 16 domów dla starców, niepełnosprawnych i nieletnich, tyle samo sierocińców i schronisk, a także 3 poradnie rodzinne i inne ośrodki ochrony życia oraz 2 inne placówki pomocy społecznej.

Program podróży papieskiej

Wizyta Franciszka w Albanii 21 września trwać będzie 11 godzin. O godz. 7.30 odleci z rzymskiego lotniska Fiumicino, by po półtoragodzinnym locie wylądować na lotnisku międzynarodowym im. Bł. Matki Teresy z Kalkuty w Tiranie. Oficjalne powitanie przewidziano na 9.30 na placu przed Pałacem Prezydenckim, po czym po prywatnej rozmowie z prezydentem Bujarem Nishanim o 10 Ojciec Święty wygłosi przemówienie władz kraju.

O godz. 11 na Placu bł. Matki Teresy rozpocznie się Msza św. pod przewodnictwem papieża i z jego kazaniem, a na jej zakończenie odmówi on z wiernymi modlitwę Anioł Pański. O godz. 13.30 Ojciec Święty spotka się i zje obiad z biskupami albańskimi w nuncjaturze apostolskiej, będącej jego rezydencją w tym kraju. O 16 na Uniwersytecie Katolickim im. Matki Bożej Dobrej Rady rozpocznie się jego spotkanie ze zwierzchnikami innych wyznań i religii, a w godzinę później rozpoczną się pod jego przewodnictwem Nieszpory z udziałem duchowieństwa, osób zakonnych, seminarzystów i członków świeckich ruchów kościelnych.

Na godz. 18.30 zaplanowano spotkanie papieża w kościele ośrodka Betania z dziećmi i przedstawicielami podopiecznych innych ośrodków charytatywnych, po czym uda się on na lotnisko, gdzie o 19.45 odbędzie się ceremonia pożegnania i o 20.00 samolot z papieżem na pokładzie odleci do Rzymu a tam na lotnisku Ciampino spodziewany jest o 21.30.