Misteria - teatr czy modlitwa?

W Kalwarii Zebrzydowskiej, znanej od co najmniej trzystu lat jako największe centrum pielgrzymkowe archidiecezji krakowskiej, co roku w Wielkim Tygodniu tłumy wiernych uczestniczą w Misterium Męki Pańskiej.

Misterium odbywa się na rozległym terenie tzw. Dróżek, usytuowanych w okolicy kościoła i klasztoru oo. bernardynów, ufundowanego na przełomie XVI i XVII stulecia przez wojewodę krakowskiego i starostę lanckorońskiego Mikołaja Zebrzydowskiego (1553-1620), oraz jego małżonkę Dorotę z Felsztyna Herburtówną (+1610). Równolegle ze świątynią i klasztorem powstawały kościoły i kaplice - stacje Drogi Krzyżowej. Była to pierwsza na ziemiach polskich tzw. Kalwaria, czyli plenerowa miniaturka Ziemi Świętej. Obecnie liczy ona 40 kaplic kalwaryjskich położonych pomiędzy Górą Lanckorońską, zwaną tu Górą Oliwną, a górą Żarek, czyli Golgotą.

Nabożeństwo Drogi Krzyżowej połączone z misteriami po raz pierwszy zostało tu odprawione około 1608 roku. Pierwszy scenariusz misteriów ukazał się drukiem w 1618 roku w Krakowie. Odbywały się nawet w okresie zaborów, przetrwały także epokę realnego socjalizmu, traktowane wtedy jako zabytek i rodzaj folklorystycznego widowiska. Obecnie grane są według scenariusza autorstwa o. Augustyna Chadama napisanego w 1945 roku.

Z dziejów pasyjnych inscenizacji

Misteria kalwaryjskie są bez wątpienia kontynuacją dawnego teatru religijnego, niegdyś popularnego w całej Europie Zachodniej. Jego początki sięgają X wieku, a rozkwit tych widowisk w Europie przypada na XII i XIII stulecie. Najstarsze inscenizacje religijne i misteria związane były z Męką Pańską i Zmartwychwstaniem. Od początku też inscenizacje pasyjne starano się realizować w miejscach, które miały nawiązywać do autentycznej scenerii wydarzeń na Golgocie, co zaowocowało potem plenerowymi Kalwariami urządzanymi od XVII stulecia w różnych krajach Europy.

Najstarszym znanym w świecie chrześcijaństwa zachodniego dramatem religijnym było Nawiedzenie Grobu czyli "Visitatio Sepulchri". Grano go w Anglii już w połowie X wieku, a pod koniec tegoż stulecia we Francji. W Polsce być może już w XII wieku obchodom głównych świąt także towarzyszyły widowiska religijne.

Misteria pojawiły się tu stosunkowo późno, prawdopodobnie dopiero w XV wieku. Najstarszą zachowaną polską sztuką pasyjną o cechach misterium jest pochodzący z pierwszej połowy XVI stulecia "Dyalog o Męce Pańskiej" Walentego z Kęt (+1542). Innym ciekawym zabytkiem tego typu jest, datowana na ten sam wiek, "Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim. Ze czterech S. Ewangelistów zebrana, a wirszykami spisana" autorstwa Mikołaja z Wilkowiecka (XVI w.), wydana w Krakowie około 1580 roku. Najobszer-niejszy i w całości zachowany tekst pt. "Historia Passionis Jesu Christi" pochodzi z połowy XVII wieku. To na nim wzorowany był szereg późniejszych scenariuszy misteriów o Męce Pańskiej.

W XVII stuleciu nastąpił w Polsce szczególny rozwój wszelkiego rodzaju widowisk pasyjnych. Był on efektem wzrostu pobożności wynikającego z atmosfery kontrreformacji. XVII wieku sięgają także misteria w Kalwarii Zebrzydowskiej.

Należą do typowych pasyjnych przedstawień cyklicznych. Pątnicy wraz z aktorami powtarzają tu corocznie wydarzenia sprzed dwóch tysięcy lat zgodnie z zapisem ewangelicznym, a uczestnictwo w tym spektaklu jest dla wielu, jak przed wiekami, źródłem głębokich przeżyć religijnych.

Kalwaryjskie misterium

W Niedzielę Palmową ma miejsce wjazd Jezusa na osiołku do Jerozolimy i wypędzenie przekupniów ze świątyni, we Wielką Środę wieczorem inscenizowana jest uczta u Szymona Trędowatego i zdrada Judasza. W Wielki Czwartek pielgrzymi mogą być świadkami umycia nóg apostołom (dokonuje tego przeor klasztoru), modlitwy w Ogrojcu, pojmania Jezusa, sądu u Kajfasza i wreszcie wtrącenia Jezusa do ciemnicy. W Wielki Piątek o świcie misteria kontynuowane są w miejscu, gdzie poprzedniego dnia je zakończono. Teraz pielgrzymi uczestniczą w sądzie u Annasza, idą do pałacu Heroda, na sąd Piłata, by wreszcie wyruszyć na Golgotę. Po drodze inscenizowane są trzy upadki, spotkanie z Matką, św. Weroniką i niewiastami jerozolimskimi. Misterium kończy się na wzgórzu nad klasztorem w kaplicy Ukrzyżowania.

Poszczególne sceny prezentowane są przy kolejnych kaplicach-stacjach Drogi Krzyżowej (często na specjalnie ustawionych podestach). Inscenizacjom towarzyszy czytanie odpowiednich fragmentów Ewangelii i kazania. Aktorzy misterium to obecnie głównie mieszkańcy Kalwarii i okolicznych wsi oraz klerycy z tutejszego klasztoru. W przeszłości apostołów grali np. przewodnicy grup pątniczych. Na apostołów wybierano osoby starsze, pobożne, moralnie bez zarzutu.

Kostiumy jeszcze po II wojnie światowej aktorzy szyli sobie sami, teraz ich przygotowywanie należy w większości do kleryków. Zespół aktorów kilka razy do roku spotyka się na próbach.

Dla wielu pielgrzymów misterium jest nadal przede wszystkim uczestnictwem w autentycznej Drodze Krzyżowej, a dopiero na drugim miejscu po prostu religijnym spektaklem. Takie traktowanie tej inscenizacji stało się źródłem wielu zwyczajów. Tak np. Święte Schody, tzw. gradusy, usytuowane przy kaplicy zwanej Domem Piłata wielu pokonuje na kolanach. Również od tego miejsca pielgrzymi nakładają na głowy cierniowe korony, najczęściej splecione z gałązek jeżyn, a na szczyt Kalwaryjskiej Góry wędrują dźwigając kamienie by, jak mówią niektórzy, poczuć ciężar krzyża. Towarzysząc Jezusowi w Wielki Czwartek przechodzą przez strumień zwany tu Cedronem i obmywają się w jego wodzie, wierząc w jej uzdrawiającą moc.

Już nie okazałe misterium, a raczej aktorską ilustrację poszczególnych stacji Drogi Krzyżowej inscenizowano także, jeszcze do II wojny światowej, w Kalwarii Pacławskiej pod Przemyślem. Powstała ona w 1668 roku z fundacji hr. Alekdsandra Maksymiliana Fredry (ok. 1620-1679), który osadził tu zakon franciszkanów. Po wojnie rozwój Kalwarii Pacławskiej hamowała sytuacja polityczno-gospodarcza tego terenu i jego położenie w pobliżu granicy ze Związkiem Radzieckim. Dopiero na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia kaplice - Stacje Męki Pańskiej gruntownie odnowiono, wracając równocześnie do przedwojennej tradycji inscenizowania Drogi Krzyżowej podczas Wielkiego Tygodnia. Rozwinął się również ruch pielgrzymkowy.