W kręgu dobrego światła

Świeca - jedno z najstarszych źródeł światła - zajmuje w tradycyjnej kulturze szczególne miejsce - towarzyszy od wieków obrzędom dorocznym i rodzinnym nie tylko w kręgu chrześcijaństwa.

Wykonywana jest z paliwa stałego (łoju, pszczelego wo¬sku, parafiny, stearyny) uformowanego w walec różnej grubości, wewnątrz którego przez całą jej długość biegnie tzw. knot, czyli rodzaj sznura skręconego lub splecionego z naturalnych włókien.

Historia świecy sięga starożytności. Najstarsze, woskowe, znane były już około 3 tys. lat temu. Mowa o nich m.in. w Starym Testamencie, w pismach greckich i rzymskich. Świece łojowe pojawiły się prawdopodobnie w pierwszych wiekach chrześcijaństwa w czasie prześladowań wyznawców Chrystusa; niezamożni wierni oświetlali nimi wnętrza katakumb i innych miejsc nocnych spotkań. Początek świec stearynowych to wiek XIX, kiedy to dwaj francuscy chemicy: Michel Eugène Chevreul (1786-1889) i Joseph Louis Gay--Lussac (1778-1850) uzyskali w 1825 roku patent na wyrób tzw. kwasu stearowego. Kolejne ulepszenie wprowadził w 1834 roku Jules de Cambacérès, francuski chemik epoki napoleońskiej, który zastosował knoty plecione, dające więcej światła. Około 1860 roku powoli przestano używać świec parafinowych, głównie ze względu na ich nietrwałość.

W przeszłości świece przeznaczone dla środowisk elitarnych i dla kościołów wykonywano głównie z wosku, a biedniejsi produkowali je ze zwierzęcego tłuszczu (łoju).

Technologia i przywileje

Świece łojowe produkowane były przez kilkakrotne zanurzanie knotów w łoju, najpierw gorącym, później w schłodzonym do temperatury bliskiej temperaturze krzepnięcia. Proces powtarzany był kilkakrotnie, tak długo, aż powstała świeca pożądanej grubości. Do ostatniej, krótkiej kąpieli, używano gorącego łoju w celu nadania świecy odpowiedniej gładkości.

Świece stearynowe wyrabiane są z użyciem kwasu stearowego (stearyny), który zawiera glicerynę. Otrzymuje się go z łoju baraniego lub wołowego, niekiedy z oleju palmowego. Surowiec ten przerabiany jest różnymi metodami, m.in. przez dodanie wapna. Świece formowane były w formach ze stopu cyny i ołowiu, a obecnie proces ich odlewania odbywa się maszynowo.

Świece parafinowe wyrabia się z różnych gatunków parafiny - mieszaniny pozyskiwanej na gorąco z ropy naftowej, węgla brunatnego lub syntetycznie. Proces ich produkcji jest identyczny jak świec stearynowych.

Świece woskowe powstają przez owijanie knota spłaszczonymi paskami wosku (metoda najstarsza), oblewanie knota roztopionym woskiem oraz (sporadycznie) przez odlewanie w formach. Początkowo, jako kosztowne, były używane wyłącznie podczas obrzędów kościelnych. Wosk przeznaczony na świece towarzyszące liturgii był często elementem daniny na rzecz parafii i klasztorów, a także (również w formie gotowych świec) stanowił dar wotywny. Mniej więcej w X wieku świece woskowe pojawiły się także w zamkach i dworach, zaś inne grupy społeczne nadal używały świec z tłuszczu zwierzęcego.

Produkcja świec była przez wieki jednym z ważniejszych rzemiosł i wymagała osobnych przywilejów oraz regulacji prawnych. W Polsce w XVI stuleciu funkcjonowały tylko trzy fabryki, które wykonywały świece metodą maczania. Woskowe świece na użytek królewskiego dworu i katedry wytwarzał też warsztat w Krakowie. Z kolei w XVIII wieku z przywileju wyrobu świec korzystali poznańscy aptekarze.

W kręgu dobrego światła

W tradycji chrześcijańskiej świece mają swoje określone miejsce. Przede wszystkim zapala się je podczas Mszy św. na ołtarzu. Pełnią też istotną funkcję w roku liturgicznym. Przez cały okres Adwentu płonie w świątyniach podczas porannych Mszy św. (roraty) tzw. świeca roratnia, roratka - symbol Matki Najświętszej, która w czasie adwentu - oczekiwania na Narodzenie - nosi w łonie Jezusa - prawdziwą światłość. Świeca ta jest biała lub jasnożółta, przewiązana białą wstążką i ubrana zielenią, głównie mirtem - symbolem dziewictwa, niewinności.

Z kolei przez cały okres Wielkanocy (50 dni) tuż przy ołtarzu stoi okazała świeca paschalna - symbol Jezusa Zmartwychwstałego. Ozdabia ją pierwsza i ostatnia litera alfabetu
greckiego (alfa i omega), co oznacza, że Chrystus jest początkiem i Końcem wszechrzeczy, oraz data i 5 symbolicznych gwoździ ułożonych w formie krzyża (oznaczających 5 ran Chrystusa).

W polskiej tradycji szczególne miejsce zajmuje gromnica - świeca święcona przez wiernych w kościołach w dniu Matki Bożej Gromnicznej (święto Ofiarowania Pańskiego - 2 lutego). Zapala się ją w domach podczas burzy (stąd nazwa) i podaje umierającemu. Przy zwłokach oczekujących w domu na pochowek zawsze stoją zapalone świece. Zapalone świece wierni niosą też w różnego rodzaju procesjach.

Świeca - źródło światła - towarzyszy również uroczystościom rodzinnym. Jako symbol wiary i życia duchowego płonie trzymana przez rodziców chrzestnych podczas chrztu świętego. Ze świecą w ręku klękała też matka do tzw. wywodu - błogosławieństwa udzielanego kobiecie 40 dni po urodzeniu dziecka.

Świece to także nieodłączny rekwizyt Pierwszej Komunii Świętej. Ubrane białą wstążką i mirtem, przechowywane są potem w domach przez całe życie jako symbol wiary i cenna pamiątka.

Według dawnej tradycji zapalone świece trzymały też mężatki towarzyszące pannie młodej podczas udzielanego jej przez kapłana błogosławieństwa, nazywanego niekiedy wywodem z wianka. W ludowej tradycji w wielu regionach Polski w czasie oczepin (obrzędowego przyjęcia panny młodej do grona mężatek) otaczające ją druhny trzymały zapalone świece.

Ważne miejsce zajmuje świeca także w judaizmie. Towarzyszy ona domowemu rytuałowi rozpoczynającemu szabat, tzw. błogosławieństwu świec, dokonywanemu z reguły przez kobietę. Podczas święta Chanuka, zwanego też świętem światła, celebrowane jest z kolei zapalanie świec w specjalnym świeczniku - chanukiji.