Współczesna sztuka w katolickiej świątyni

Na przestrzeni wieków Kościół zajmował szczególne miejsce związane ze sztuką. Prowadził żywy i owocny dialog z artystami, którego rezultaty możemy podziwiać do dnia dzisiejszego, a stanowią one nierzadko inspirację oraz wzór także dla współczesnych twórców.

Bywały momenty w historii, kiedy to właśnie rozwiązania stosowane w budowlach sakralnych były prekursorskie oraz promieniowały na cały styl danej epoki.

Do takich nowatorskich pomysłów oraz innowacyjnych rozwiązań niewątpliwie należą chociażby kopuła na pendentywach (Hagia Sofia), przeróżne wariacje sklepień, iluzjonizm sztuki barokowej, maswerki (katedra Notre Dame w Reims) itp.

Również wielu papieży, biskupów, a także przedstawicieli zgromadzeń zakonnych było wielkimi mecenasami sztuki. Nie należy zapominać o papieżu Juliuszu II, dzięki któremu swój talent rozwinęli tacy artyści jak Michał Anioł czy Rafael, czy o Sykstusie V, któremu zawdzięczamy odważną przebudowę Rzymu. Słowo zapisane na kartach Pisma Świętego było i jest inspiracją dla rzeźbiarzy, architektów, malarzy, artystów pióra, kompozytorów itd.

(fot. J. Turbasa)

Obserwując realizacje sztuki pochodzące z XX oraz XXI wieku, można odnieść wrażenie, że rola Kościoła w pchaniu sztuki na nowe tory niewątpliwie zmalała. Z tym zjawiskiem wiąże się wiele czynników - zmiany światopoglądowe, nowe środki wyrazu oraz prądy w sztuce, także postawa samych artystów.

Dla wielu sztuka przestała już być środkiem do wyrażenia Niewyrażalnego. Niemniej wśród licznych realizacji sakralnych ostatnich lat pojawiają się też nowe, świadczące o kontynuacji owocnego dialogu z artystami. Jednym z przykładów świadczących o kontynuacji relacji Kościoła - jako odważnego mecenasa sztuki - z artystą - prekursorem nowatorskich rozwiązań - jest niedawno ukończony kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa w Monachium.

(fot. Florian Holzherr)

Wpierw należałoby zwrócić uwagę, iż decyzje o wprowadzeniu nowoczesnych rozwiązań architektonicznych mają najczęściej miejsce w wyjątkowych, najczęściej bardzo zamożnych stolicach Europy Zachodniej. Wspomniany kościół położony jest w stolicy Bawarii należącej do najbogatszych regionów współczesnych Niemiec, a także będącej jednym z najbogatszych okręgów na świecie. Wysoki poziom życia mieszkańców, pokaźne budżety przeznaczane na inwestycje oraz stosowanie najbardziej zaawansowanych technologii nie należą do rzadkości w takich miastach jak Monachium.

We wstępie warto wspomnieć również o tym, że wybór architektów nowego kościoła padł drogą otwartego, międzynarodowego konkursu. Podobnie jak miało to miejsce w przeszłości, gdy do konkursów stawali najwybitniejsi z artystów, tym razem spośród 158 zespołów architektonicznych z całego świata wyróżniona została praca młodych niemieckich projektantów tworzących grupę Allmann Sattler Wappner Architekten.

(fot. Florian Holzherr)

Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa znajduje się w dzielnicy Neuhausen, pomiędzy historycznym centrum miasta a okazałym kompleksem pałacowym Nymphenburg. Swoją prostopadłościenną, całkowicie przeszkloną bryłą wyróżnia się nie tylko na tle okolicznej zabudowy. Szczególnie odznaczają się potężne, wysokie na 15 metrów szklane wrota, które są majstersztykiem współczesnych możliwości konstrukcyjnych.

Ruchome skrzydła o masie 25 ton to jednocześnie największe zrealizowane w historii budownictwa ruchome "drzwi" na świecie. Podczas szczególnych okazji otwierają się, wspomagane pneumatycznym napędem, w symbolicznym geście zaproszenia do wnętrza. Poświęcając świątynię w 2000 roku, monachijski biskup tłumaczył: "(…) wielka brama otwiera się swoimi skrzydłami na krzyż z szeroko rozpostartymi ramionami, którymi Pan chce objąć wszystkich (…)".

Brama jest również symbolem kościoła otwartego, bliskiego ewangelicznemu zaproszeniu Jezusa: "Przyjdźcie do Mnie wszyscy, którzy utrudzeni i obciążeni jesteście, a Ja was pokrzepię" (Mt 11,28). Szklana powłoka w intensywnym kolorze głębokiego granatu odbija błękit nieba jak lustro. Rozwiązanie przywodzić może na myśl symboliczną wizję bramy królestwa niebieskiego.

(fot. J. Turbasa)

Jednak nie same zaawansowane rozwiązania architektoniczno-inżynieryjne są w tym miejscu najważniejsze. Ten wyjątkowy dom modlitwy jest przede wszystkim opowieścią o Sercu Pana Jezusa i Zmartwychwstaniu. Początkiem tej historii jest Pismo Święte, a dokładnie rzecz ujmując fragment Ewangelii wg św. Jana: "Lecz gdy podeszli do Jezusa i zobaczyli, ze już umarł, nie łamali Mu goleni, tylko jeden z żołnierzy włócznią przebił Mu bok i natychmiast wypłynęła krew i woda" (J 19,33-34).

Powtarzający się zapis pasji, który wspomina o sakramentach biorących początek z krzyża, znalazł się w formie nadruku na wspomnianych olbrzymich szklanych wrotach prowadzących do wnętrza kościoła. Artysta jednak przypisał gwoździe (symbole męki) poszczególnym literom alfabetu łacińskiego, tworząc z nich osobliwą grafikę.

(fot. J. Turbasa)

Dalsza część historii to moment przejścia ze świata profanum do przestrzeni sacrum. Okazuje się bowiem, że całkowicie przeszklona bryła skrywa w sobie drugą, tym razem drewnianą. Jest ona wspomnieniem drewnianego, parafialnego kościoła, który w wyniku pożaru spłonął w tym miejscu w 1994 roku.

Drewnianą, ażurową nawę główną kościoła otacza przestrzeń, w której znajduje się nietypowa, choć w swojej postaci bardzo wymowna, droga krzyżowa. Poszczególne stacje przedstawione zostały za pomocą współczesnych czarno-białych fotografii z miejsc męki Chrystusa przy Via Dolorosa w Jerozolimie.

(fot. Jens Passoth)

Następny rozdział stanowi przejście przez niską, ciemną przestrzeń pod chórem, na którym znajdują się znakomitej jakości organy. W niej architekci umieścili miejsce z konfesjonałem oraz otwartą kaplicę z późnogotyckim wizerunkiem Najświętszej Marii Panny z XVI wieku. W posadzce zaś pojawia się pierwszy wizerunek ran z krzyża - przebite stopy Jezusa Chrystusa.

(fot. J. Turbasa)

Kontynuacją opowieści jest wkroczenie do wygrodzonego klonowymi żaluzjami miejsca modlitwy. To one filtrują naturalne światło we wnętrzu, którego intensywność zmienia się wraz ze zmianą pory dnia, roku czy pogody. Przestrzeń modlitwy jest pełna rozproszonego światła, otwarta, o harmonijnych proporcjach oraz - jak opisują ją architekci - przejrzysta. Drewniane listwy wpływają również na akustykę wnętrza i, w finezyjny sposób ułożone, nadają miejscu intymnego wymiaru.

Odgradzają go od świata zewnętrznego. Wrażliwe oraz wprawne oko dostrzeże w posadzce świątyni kontynuację nieregularnie rozmieszczonych, podświetlonych otworów. Usytuowane zostały na całym rzucie przestrzeni modlitwy w postaci krzyża. To kolejne symbole pięciu ran Chrystusa, następny etap życia i męki Zbawiciela.

(fot. Jens Passoth)

Historię, a zarazem wnętrze kościoła, kończy delikatny rysunek krzyża na ścianie prezbiterium. Bijący od krzyża blask zawdzięczamy filigranowej strukturze "tkaniny", której wątek i osnowa stanowią złote, mosiężne "nici". Początkowo budzić może zdziwienie brak wizerunku ukrzyżowanego Jezusa.

Tymczasem pusty krzyż jest symbolem zmartwychwstania "Światłości świata" (J 8,12). Susanna i Bernard Lutzenbergerowie, autorzy projektu, tłumaczą iż często w kościołach zmartwychwstanie, które świętujemy w niedzielę, przesłonięte jest męką Pana. Ich intencją promieniującego krzyża było symboliczne ukazanie chwały Pana zmartwychwstałego. Już nie na krzyżu…

(fot. J. Turbasa)

Część zdjęć dzięki uprzejmości Allmann Sattler Wappner Architekten.

*  *  *

Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, Monachium
arch. Allmann Sattler Wappner Architekten